Δρ. Ευαγγελία Κρασαδάκη
Σχολή Μηχανικών Παραγωγής & Διοίκησης
Πολυτεχνείο Κρήτης
Καθηγητής Κωνσταντίνος Ζοπουνίδης, Ακαδημαϊκός
Βασιλική Ακαδημία Οικονομικών & Χρηματοοικονομικών
Βασιλική Ευρωπαϊκή Ακαδημία των Διδακτόρων
Επίτιμος Δρ. ΑΠΘ
Πολυτεχνείο Κρήτης & Audencia Business School, France
Καθηγητής Νικόλαος Ματσατσίνης
Διευθυντής Εργαστηρίου ΣΥΑ
Πρόεδρος Ελληνικής Εταιρείας Επιχειρησιακών Ερευνών
Πολυτεχνείο Κρήτης
Τα βήματα της τεχνολογίας ολοένα και πληθαίνουν προς την απλοποίηση της καθημερινότητας των ανθρώπων (βλ. Κ. Ζοπουνίδης, τεχνητή νοημοσύνη και εξελίξεις στην καθημερινότητα, Ναυτεμπορική, Πέμπτη 25 Ιανουαρίου 2018). Ένα από αυτά φαίνεται ότι είναι η αντικατάσταση της ανθρώπινης εργασίας από ρομπότ και αυτόματα συστήματα. Οι μηχανές ήδη κάνουν πράγματα που πιστεύαμε ότι μόνο οι άνθρωποι θα μπορούσαν να κάνουν (βλ. Κ. Ζοπουνίδης, Μ. Δούμπος, τεχνητή νοημοσύνη και επαγγέλματα, Ναυτεμπορική, Κυριακή 11 Μαρτίου 2018). Διεθνώς υπάρχει ένας προβληματισμός σε σχέση με τις συνέπειες της Τεχνητής Νοημοσύνης (ΤΝ) στην αγορά εργασίας. Οι εκτιμήσεις του κινδύνου ποικίλλουν.
Η σχέση μεταξύ αυτοματισμού και απασχόλησης είναι περίπλοκη. Ενώ οι αυτοματισμοί εξαλείφουν τις παλιές θέσεις εργασίας, δημιουργούν επίσης νέες θέσεις μέσω μικροοικονομικών και μακροοικονομικών επιπτώσεων. Το ζήτημα της απασχόλησης σε σχέση με την ΤΝ έχει δύο όψεις. Την ταυτόχρονη μείωση (δραστική) και αύξηση της απασχόλησης.
Για παράδειγμα, έκθεση του ΟΟΣΑ ταξινομεί μόνο το 9% των θέσεων εργασίας στις ΗΠΑ ως “υψηλού κινδύνου”, ενώ άλλοι συγγραφείς/στελέχη επιχειρήσεων εκτιμούν ότι υψηλότερα ποσοστά των θέσεων εργασίας στις ΗΠΑ διατρέχουν “υψηλό κίνδυνο”, όπως αναφέρεται στην εργασία των Frey & Osborne (2017), οι οποίοι εκτιμούν ότι το 47% των θέσεων εργασίας στις ΗΠΑ διατρέχουν υψηλό κίνδυνο λόγω πιθανής αυτοματοποίησης. Η γνώμη τους βασίζεται στην παρατήρηση ότι πολλές δουλειές περιλαμβάνουν εργασίες ρουτίνας και είναι επαναλαμβανόμενες. Το μοντέλο τους προβλέπει ότι οι περισσότεροι εργαζόμενοι στις ΗΠΑ σε επαγγέλματα μεταφορών και logistics, μαζί με το μεγαλύτερο μέρος των εργαζομένων γραφείου, διοικητικής υποστήριξης και των επαγγελμάτων στην παραγωγή, κινδυνεύουν. Έτσι, καταλήγουν στο συμπέρασμα ότι οι εργαζόμενοι με χαμηλή εξειδίκευση θα ανακατανεμηθούν σε επαγγέλματα που δεν επηρεάζονται από την τεχνολογία – δηλαδή σε αυτά που απαιτούν δημιουργική και κοινωνική ευφυΐα.
Σε αυτό το πνεύμα, καθώς η τεχνολογία μεταμορφώνει τον κόσμο της εργασίας, η απάντηση των δημόσιων πολιτικών πρέπει να περιλαμβάνει τη στήριξη των σημερινών νέων. Το Ηνωμένο Βασίλειο σχημάτισε μια εξειδικευμένη συμβουλευτική επιτροπή κορυφαίων Βρετανών εκπαιδευτικών και CEOs που συνέστησαν αλλαγές στη Β’βάθμια εκπαίδευση. Κατέληξαν στο συμπέρασμα ότι «η ενσυναίσθηση και άλλες διαπροσωπικές δεξιότητες είναι εξίσου σημαντικές με την επάρκεια στη γλώσσα και στα μαθηματικά για τη διασφάλιση των προοπτικών απασχόλησης των νέων». Η επιτροπή προέτρεψε αυτές οι δεξιότητες να διδαχθούν σε όλους τους μαθητές της Β’ βάθμιας εκπαίδευσης «αλλά η διαδικασία εκμάθησής τους να ξεκινά πολύ νωρίτερα στη σχολική ζωή». Δηλαδή, αυτές οι δεξιότητες πρέπει να ενσωματώνονται σε όλο το πρόγραμμα σπουδών. Όλοι θα χρειαστούν αυτές τις δεξιότητες, ειδικά αν πρόκειται να εργαστούν σε θέσεις που κινδυνεύουν λιγότερο από την αυτοματοποίηση στο μέλλον, όπως τα επαγγέλματα των προσωπικών φροντιστών υγείας, των πυροσβεστών, των κοινωνικών λειτουργών, των διαιτολόγων, των νοσηλευτών, κλπ., και οι θέσεις αυτές συνδέονται με την ανθρώπινη δημιουργικότητα, τις προσωπικές δεξιότητες και την κοινωνική νοημοσύνη.
Το 2015, οι συγγραφείς Martin Ford και Geoff Colvin σε μια συνέντευξη στον Guardian προειδοποιούν ότι οι θέσεις εργασίας μπορεί να αυτοματοποιηθούν τις επόμενες δύο δεκαετίες και πολλές από τις νέες θέσεις εργασίας μπορεί να μην είναι “προσβάσιμες σε άτομα με μεσαίες ικανότητες, ακόμη και με επανεκπαίδευση“. Οι οικονομολόγοι επισημαίνουν ότι στο παρελθόν, η τεχνολογία είχε την τάση να αυξάνει αντί να μειώνει τη συνολική απασχόληση αλλά αναγνωρίζουν ότι “είμαστε σε αχαρτογράφητα νερά” σε σχέση με τις επιπτώσεις της ΤΝ. Όπως ισχυρίζονται, τα πιο συνηθισμένα επαγγέλματα στις ΗΠΑ είναι πωλητής, ταμίας, διακομιστής τροφίμων και ποτών, υπάλληλος γραφείου και οδηγός. Όπως αναφέρουν, περίπου το 90% του εργατικού δυναμικού των ΗΠΑ απασχολείται σε επαγγέλματα που υπήρχαν πριν από 100 χρόνια. Οι σχεδιαστές ιστοσελίδων, οι ιδιοκτήτες μέσων κοινωνικής δικτύωσης, οι προγραμματιστές εφαρμογών για κινητά και όλες τις άλλες συσκευές αποτελούν ένα πολύ μικρό κλάσμα της συνολικής απασχόλησης και σε πολλές περιπτώσεις οι θέσεις αυτές απαιτούν τεχνικές δεξιότητες υψηλής εξειδίκευσης.
Στην ίδια λίγο-πολύ κατεύθυνση, ο Walker (2017), αντιπρόεδρος της Pega Systems, παρουσιάζοντας τα αποτελέσματα μιας έρευνας 6000 ατόμων από έξι διαφορετικές χώρες, λέει ότι το 70% των συμμετεχόντων φοβάται την ΤΝ και το 25% πιστεύει ότι θα κυριεύσει τον κόσμο και θα υποδουλώσει την ανθρωπότητα. Επίσης, το 31% πιστεύει ότι οι άνθρωποι θα αντικατασταθούν από ρομπότ στη δουλειά, ενώ ορισμένοι υποστηρίζουν ότι η ΤΝ στην εργασία θα βοηθήσει στη βελτίωση της ισορροπίας εργασίας/ζωής, απελευθερώνοντάς τους να κάνουν πιο ουσιαστική δουλειά και να έχουν περισσότερο ελεύθερο χρόνο.
Από την άλλη πλευρά, υπάρχουν αντίθετες απόψεις σε σχέση με την επίδραση της ΤΝ στην απασχόληση. Δηλαδή, εκφράζεται η άποψη ότι, για παράδειγμα, ο μεταποιητικός κλάδος καταδεικνύει ότι η επίδραση της τεχνολογίας στην απασχόληση είναι πιο περίπλοκη από μια απλή ιστορία «οι αυτοματισμοί προκαλούν απώλειες θέσεων εργασίας» στις βιομηχανίες. Στην κατεύθυνση αυτή ο Bessen (2018) διατυπώνει ότι όλα σχετίζονται με την ελαστικότητα της ζήτησης. Σύμφωνα με το μοντέλο ζήτησης που περιλαμβάνει τόσο το εισόδημα όσο και τις επιπτώσεις της τιμής στη ζήτηση, που επιτρέπει και στα δύο να έχουν μεταβαλλόμενες ελαστικότητες με την πάροδο του χρόνου, εξετάζει τα δεδομένα των ΗΠΑ για τρεις βασικούς βιομηχανικούς κλάδους (βιομηχανίες κλωστοϋφαντουργίας, χάλυβα και αυτοκινήτων). Η ζήτηση προβλέπει με ακρίβεια την άνοδο και την πτώση της απασχόλησης σε αυτούς τους κλάδους (βλ. Κ. Ζοπουνίδης, Μ. Εσκαντάρ, τεχνητή νοημοσύνη: εξελίξεις στο μάνατζμεντ, μάρκετινγκ & χρηματοοικονομική, Ναυτεμπορική, Τετάρτη 10 Απριλίου 2019). Αυτό το μοντέλο παρέχει ένα χρήσιμο πλαίσιο για τη διερεύνηση του τρόπου με τον οποίο η ΤΝ είναι πιθανό να επηρεάσει τις θέσεις εργασίας τα επόμενα 10 ή 20 χρόνια. Σύμφωνα με τον ίδιο έχει σημασία εάν σε έναν κλάδο γίνει μερική ή πλήρης αυτοματοποίηση. Δηλαδή, στον τομέα της μεταποίησης, η τεχνολογία έχει μειώσει απότομα τις θέσεις εργασίας τις τελευταίες δεκαετίες. Αλλά πριν από αυτό, για περισσότερο από έναν αιώνα, η απασχόληση αυξανόταν, ακόμη και σε βιομηχανίες που γνώριζαν ραγδαίες τεχνολογικές αλλαγές. Η ζήτηση ήταν εξαιρετικά ελαστική στην αρχή και μετά έγινε ανελαστική. Η επίδραση της ΤΝ στις θέσεις εργασίας θα εξαρτηθεί από τη φύση της ζήτησης.
Δηλαδή, όπως διατυπώνει o Bessen «ο ρυθμός αλλαγής μιας νέας τεχνολογίας δεν επαρκεί από μόνος του για να καθορίσει τον αντίκτυπο αυτής της τεχνολογίας στην απασχόληση». Για να εξηγήσει αυτό το ζήτημα θέτει το εξής ερώτημα «σε ποιο βαθμό η ΤΝ θα αυτοματοποιήσει πλήρως τα επαγγέλματα και σε ποιο βαθμό θα αυτοματοποιήσει απλώς ορισμένες, αλλά όχι όλες, τις εργασίες που εκτελούνται από ένα επάγγελμα. Εάν οι άνθρωποι αντικατασταθούν πλήρως, η ζήτηση δεν επηρεάζει πλέον την απασχόληση, επειδή δεν υπάρχει ζήτηση για ανθρώπους. Στο παρελθόν, κάποια επαγγέλματα καταργήθηκαν για διάφορους λόγους. Σε πολλές περιπτώσεις, η ζήτηση για επαγγελματικές υπηρεσίες μειώθηκε (π.χ. φύλακες οικοτροφείων). Σε ορισμένες περιπτώσεις, η ζήτηση μειώθηκε λόγω της τεχνολογικής εγκατάλειψης (π.χ. τηλεγραφητές). Αυτό, ωστόσο, δεν είναι το ίδιο με την αυτοματοποίηση. Σε μια μόνο περίπτωση – χειριστές ανελκυστήρων – μπορεί η παρακμή και η εξαφάνιση ενός επαγγέλματος να αποδοθεί σε μεγάλο βαθμό στον αυτοματισμό. Ωστόσο, αυτή η περίοδος των 60 ετών που γνωρίσαμε εκτεταμένη αυτοματοποίηση, ήταν κυρίως μερική αυτοματοποίηση.
Και ο ίδιος συνεχίζει εμφατικά για την ολική αυτοματοποίηση σε σχέση με την μερική αυτοματοποίηση και την επίδραση που θα έχει αυτή στην απασχόληση λέγοντας ότι αυτό το μοτίβο είναι πιθανό να ισχύει για την ΤΝ τα επόμενα 10 ή 20 χρόνια για τον απλούστατο λόγο ότι αν και η ΤΝ μπορεί να ξεπεράσει τους ανθρώπους σε ορισμένες εργασίες, η σημερινή ΤΝ αποτυγχάνει παταγωδώς σε άλλες εργασίες που εκτελούν οι άνθρωποι. Μια περιστασιακή ανασκόπηση των τρεχουσών εξελίξεων δείχνει ότι βραχυπρόθεσμα η ΤΝ μπορεί να είναι σε θέση να αυτοματοποιήσει πλήρως ορισμένες εργασίες οδηγών και εργαζομένων στις αποθήκες προϊόντων, αλλά οι περισσότερες εφαρμογές της ΤΝ στοχεύουν στην αυτοματοποίηση μόνο ενός υποσυνόλου εργασιών που εκτελούνται από συγκεκριμένα επαγγέλματα.
Προς την ίδια κατεύθυνση της δημιουργίας νέων θέσεων εργασίας, άγνωστων εν πολλοίς μέχρι σήμερα, εστιάζει και η εργασία του Halal (2013), ο οποίος διατυπώνει την άποψη ότι «μπορούμε να περιμένουμε από εικονικούς βοηθούς να αναλάβουν εργασίες ρουτίνας, αλλά οι άνθρωποι θα θέλουν πάντα ένα πραγματικό άτομο να παρέχει μια ανθρώπινη επαφή». Το προσωπικό αυξάνεται ραγδαία σε πανεπιστήμια, νοσοκομεία, ερευνητικά ιδρύματα και άλλα προηγμένα περιβάλλοντα για αυτούς τους λόγους. Σύμφωνα με τον ίδιο, και σε αντίθεση με όσους ισχυρίζονται περί υψηλής ανεργίας λόγω επικράτησης της ΤΝ, ο τομέας των υπηρεσιών και της εργασίας της γνώσης θα αυξηθεί δραματικά σε 50−60 τοις εκατό έως το 2030. Την άποψη αυτή την αιτιολογεί διότι όπως λέει η ΤΝ μπορεί να αυτοματοποιήσει την εργασία που βασίζεται στη γνώση. Ωστόσο, σύμφωνα με τον ίδιο, υπάρχουν τόσα πολλά πέρα από τη γνώση αυτή καθεαυτή, όπως η δημιουργικότητα, η επιχειρηματικότητα, το όραμα, η συνεργασία, η διπλωματία, το μάρκετινγκ, η διοίκηση και τόσες άλλες υψηλού επιπέδου λειτουργίες που είναι αποκλειστικό προνόμιο των ανθρώπων (βλ. Δ. Ζοπουνίδης, οι καινοτόμοι του αύριο, Ναυτεμπορική, 17 Ιουνίου 2021). Έτσι, η ΤΝ μπορεί να είναι σε θέση να λύσει δύσκολα προβλήματα, αλλά δεν μπορεί να προσφέρει όραμα, σκοπό, φαντασία, αξίες, σοφία και άλλες ικανότητες που είναι απαραίτητες για μια υγιή ηγεσία και για δύσκολες αποφάσεις (βλ. Κ. Ζοπουνίδης, ένας κόσμος χωρίς εργασία, Ναυτεμπορική, Δευτέρα 28 Σεπτεμβρίου 2020).
Μεταξύ των δύο προαναφερόμενων τάσεων, μια ισορροπημένη ανάλυση παρουσιάζουν οι Halal, Kolber & Davies (2016), οι οποίοι περιγράφουν δύο προοπτικές: την ανάπτυξη και την κρίση. Η άποψη της ανάπτυξης υποστηρίζει την περίπτωση της αισιοδοξίας, ενώ η προοπτική της κρίσης επικεντρώνεται στην διαφαινόμενη απειλή της μαζικής ανεργίας.
Εν κατακλείδι, σε σχέση με τις παραπάνω απόψεις που αρκετές πιθανολογούν στην αντικατάσταση των εργασιών ρουτίνας, ή των μη παραγωγικών, ή των επαναλαμβανόμενων που κάνει σήμερα ο άνθρωπος, από μηχανές και αυτοματισμούς, το οποίο ήδη παρατηρούμε να συμβαίνει σε μεγάλο βαθμό (e.g. automated manufacturing), αλλά και άλλων απόψεων που επιμένουν στη διαρκή ανάγκη της ανθρώπινης παρουσίας ή την μετάβαση σε επαγγέλματα με εντονότερο το στοιχείο της παροχής υπηρεσιών και αυτών που βασίζονται στις γνώσεις, κρατάμε ως συμπεράσματα τα ακόλουθα:
- “Βρισκόμαστε σε αχαρτογράφητα νερά” που σημαίνει ότι δεν γνωρίζομε με βεβαιότητα τι θα συμβεί στην αγορά εργασίας του μέλλοντος.
- “Ο χρόνος αντικατάστασης της εργασίας από την ΤΝ είναι το κρίσιμο σημείο”, υπονοώντας ότι είναι «άγνωστος» ο χρόνος που οι θέσεις εργασίας θα αντικατασταθούν από μηχανές και αυτοματισμούς που βασίζονται στις τεχνολογίες της ΤΝ.
- Πολλές από τις νέες θέσεις εργασίας μπορεί να μην είναι “προσβάσιμες σε άτομα με μεσαίες ικανότητες, ακόμα και εάν αυτοί επανεκπαιδευτούν” το οποίο μας προβληματίζει δεδομένου ότι η δια βίου μάθηση φαίνεται ότι ίσως να μην αρκεί.
- «Η ενσυναίσθηση και άλλες διαπροσωπικές δεξιότητες είναι εξίσου σημαντικές με την επάρκεια στη γλώσσα και τα μαθηματικά για τη διασφάλιση των προοπτικών απασχόλησης των νέων»” με την έννοια της μετακίνησης μεγάλου αριθμού εργαζομένων σε επαγγέλματα που προϋποθέτουν τις προαναφερόμενες κοινωνικο-συναισθηματικές δεξιότητες (βλ. Κ. Ζοπουνίδης, το μάνατζμεντ των συναισθημάτων: μια νέα μορφή δεξιοτήτων των επιδόσεων των επιχειρήσεων, Ναυτεμπορική, Παρασκευή 24 Απριλίου 2020).
- «Η ΤΝ μπορεί να είναι σε θέση να αυτοματοποιήσει πλήρως ορισμένες θέσεις εργασίας, αλλά οι περισσότερες εφαρμογές ΤΝ στοχεύουν στην αυτοματοποίηση μόνο κάποιου υποσυνόλου εργασιών που εκτελούνται από συγκεκριμένα επαγγέλματα», το οποίο επιβεβαιώνεται σε περιπτώσεις που γνωρίζομε μέχρι σήμερα.
- “Ο τομέας των υπηρεσιών και της εργασίας της γνώσης θα αυξηθεί δραματικά στο 50−60% έως το 2030», το οποίο παρατηρούμε να συμβαίνει.
Βιβλιογραφία
Bessen J. (2018). AI and Jobs: The role of Demand. National Bureau of Economic Research, NBER Working Paper Series, accessed 10 Sept. 2021 by https://www.nber.org/system/files/working_papers/w24235/w24235.pdf
Frey, C. B. and Osborne, M. (2017). The future of employment: How susceptible are jobs to computerisation? Technological Forecasting and Social Change. Vol. 114: pp. 254–280.
Halal, W. E. (2013) Forecasting the technology revolution: Results and learnings from the TechCast project. Technological Forecasting & Social Change, 80(8), 1635-1643.
Halal W., Kolber J., Davies O. (2016). Forecasts of AI and Future Jobs in 2030: Muddling Through Likely, with Two Alternative Scenarios. Journal of Futures Studies, December 2016, 21(2): 83–96.
The Guardian (2015). Article by Martin Ford & Geoff Colvin “Will Robots create or destroy jobs”, link: https://www.theguardian.com/technology/2015/sep/06/will-robots-create-destroy-jobs.
Walker R. (2017). Artificial Intelligence in Business: Balancing Risk and Reward. Pegasystems, White Paper.
