Του Μιχάλη Ψύλου
[email protected]
Σαν σήμερα, πριν σχεδόν 150 χρόνια, στις 21 Μαρτίου του 1871, ο Οτο φον Μπίσμαρκ διοριζόταν από τον Γερμανό αυτοκράτορα Γουλιέλμο τον Α΄ καγκελάριος του νεοσύστατου Δεύτερου Ράιχ – του νέου γερμανικού κράτους.
Ο Μπίσμαρκ έμεινε στην ιστορία ως ο «σιδηρούς καγκελάριος». Από το 1862 που κυβέρνησε την Πρωσία και 11 χρόνια αργότερα τη Γερμανία, ήταν ο απόλυτος ηγεμόνας ως την αποκαθήλωσή του το 1890. Στην εξωτερική του πολιτική, ο Μπίσμαρκ δεν γνώριζε ακόμη τον όρο «γεωπολιτική». Ο όρος «γεωπολιτική» πρωτοχρησιμοποιήθηκε μόλις το 1899 από τον Σουηδό πολιτικό επιστήμονα Ρούντολφ Κιέλεν – έναν χρόνο μετά τον θάνατο του «σιδηρού καγκελάριου». Αλλά ο Μπίσμαρκ πάντα είχε την αντίληψη ότι οι πολιτικές ενέργειες ενός κράτους καθορίζονται από τη γεωγραφική του θέση. Η εξωτερική του πολιτική περιστρεφόταν γύρω από την προσπάθεια ελαχιστοποίησης των κινδύνων που απειλούσαν το γερμανικό Ράιχ λόγω της «κεντρικής θέσης» του στην Ευρώπη.
Για δεκαετίες, ο Οτο φον Μπίσμαρκ καθόρισε τη μοίρα της Γερμανίας και της Ευρώπης. Διεξήγαγε τρεις πολέμους εναντίον της Δανίας, της Αυστρίας και της Γαλλίας στον δρόμο προς την ίδρυση της Γερμανικής αυτοκρατορίας.
Ο σιδηρούς καγκελάριος αποδείχτηκε δεξιοτέχνης στο να παίζει με τους εχθρούς της Γερμανίας, ωθώντας τον έναν εναντίον του άλλου. Ετσι πίστευε ότι βοηθά τη χώρα του να αναδειχθεί σε ηγετική δύναμη στη γηραιά ήπειρο. Η προσέγγιση του Μπίσμαρκ ονομάστηκε «Realpolitik». Συγκεκριμένα, αυτό σήμαινε ότι δεν υπάρχουν ηθικοί ενδοιασμοί στην εξωτερική πολιτική. Το κυριότερο είναι ότι υπηρετεί την πατρίδα.
Πώς θα αξιολογούσε τον ουκρανικό πόλεμο;
Πώς θα αξιολογούσε σήμερα ο Μπίσμαρκ τη σύγκρουση στην Ουκρανία; Και πώς θα έβλεπε την πολιτική του Ρώσου προέδρου Βλάντιμιρ Πούτιν; Ο καθηγητής Αντρέας Φαρμέγερ στο πανεπιστήμιο Γκέτε της Φρανκφούρτης λέει ότι «η εξωτερική πολιτική της Ρωσίας δεν θα ήταν ούτε έκπληξη, ούτε πρόβλημα για τον Μπίσμαρκ. Στα μάτια του «σιδηρού καγκελάριου» ο Πούτιν μάλλον επιδιώκει σκληρά γεωστρατηγικά και οικονομικά συμφέροντα. Και εκτός από την ασφάλεια της Ρωσίας, ο Πούτιν ενδιαφέρεται επίσης για το κύρος και το καθεστώς της μεγάλης δύναμης, προκειμένου να βάλει τα άλλα κράτη στη θέση τους. Αυτό ήταν το θέμα του Μπίσμαρκ» λέει ο Γερμανός καθηγητής. «Το διεθνές δίκαιο δεν έπαιζε κανένα ρόλο για τον Οτο φον Μπίσμαρκ. Προτιμούσε τους κανόνες της παλιάς καλής κρατικής διπλωματίας».
Ο Πούτιν σήμερα, όπως και ο Μπίσμαρκ πριν 150 χρόνια, χρειάζεται επιτυχίες στην εξωτερική πολιτική. Ο Ρώσος πρόεδρος με την επέμβασή του στην Ουκρανία υποστηρίζει ότι ανταποκρίνεται στις ανάγκες ασφάλειας των Ρώσων πολιτών και επιδιώκει γεωστρατηγικά συμφέροντα στην περιοχή της Μαύρης Θάλασσας, η οποία είναι παραδοσιακά σημαντική για τη Ρωσία. Ο Πούτιν αντιδρά επίσης στην «περικύκλωση» της Ρωσίας από το ΝΑΤΟ – και αναζητά εταίρους ενάντια στη δυτική συμμαχία για να δημιουργήσει ζώνες ασφαλείας. Αυτό αντιστοιχεί σε αυτό που ο Μπίσμαρκ αποκάλεσε realpolitik και αναφέρεται σε κάθε εγχειρίδιο ρεαλιστικής εξωτερικής πολιτικής».
Η «Ευρώπη-αρένα»
Σύμφωνα με τον Γερμανό καθηγητή, «ο στόχος του Μπίσμαρκ ήταν ένα ισχυρό Γερμανικό έθνος-κράτος στο κέντρο της Ευρώπης που θα εξασφαλιζόταν αμυντικά από ανατολή και δύση. Διότι ο Μπίσμαρκ γνώριζε φυσικά το γεγονός ότι μια ισχυρή Γερμανία θα προκαλούσε ανησυχίες στους γείτονές της ή ακόμη και θα ήταν αγκάθι στο μάτι του ενός ή του άλλου κράτους. Έτσι ακολούθησε δύο στρατηγικές: Από τη μία πλευρά, επίλυση συγκρούσεων όπου μπορούσε και από την άλλη επιδίωξη αντιπαράθεσης, όπου χρειαζόταν».
«Ο Μπίσμαρκ, όπως και ο Πούτιν, ήθελε βραχυπρόθεσμα κέρδη, πρόκληση γεγονότων και να κερδίζει χρόνο. Αυτό που θα συνέβαινε μακροπρόθεσμα ήταν δευτερεύουσας σημασίας για τον Μπίσμαρκ. Και μερικές φορές υπάρχει η αίσθηση ότι αυτό ισχύει και για τον Πούτιν. Περιμένει και δει πώς εξελίσσονται τα πράγματα, χωρίς ξεκάθαρο σχέδιο Β. Και κάτι άλλο είναι επίσης εμφανές: Ό,τι ήταν η γερμανική ενοποίηση για τον Μπίσμαρκ, είναι για τον Πούτιν η αναβίωση της Σοβιετικής Ρωσίας».
Για τον Μπίσμαρκ, άλλωστε, η Ευρώπη ήταν το μέσο, η αρένα ή το φόρουμ για τους σκοπούς και τα εθνικά συμφέροντα της Γερμανίας, όσον αφορά την ασφάλεια και την επέκταση της ισχύος της. Η πολιτική συμμαχιών του Μπίσμαρκ θα μπορούσε να συνοψιστεί σε μία φράση: Να απομονώσει τη Γαλλία και να αποτρέψει μια γαλλορωσική συμμαχία που θα μπορούσε να πλήξει τη Γερμανία. Και το τίμημα γι’ αυτό ήταν η αποδοχή των συμφερόντων ασφαλείας της Τσαρικής Ρωσίας, παρά τις υπάρχουσες συγκρούσεις. Αυτό ήταν εύκολο για τον Μπίσμαρκ, αφού διετέλεσε επί χρόνια πρεσβευτής της Πρωσίας στην Αγία Πετρούπολη, πριν γίνει πρωθυπουργός.
Ισως η αποδοχή των εγγυήσεων ασφαλείας που ζητά σήμερα από το ΝΑΤΟ η Μόσχα να είναι το κλειδί. Αργά ή γρήγορα ο πόλεμος στην Ουκρανία θα τελειώσει με μια συμφωνία. Για να διαρκέσει, εκτός από τα σύνορα και τα θέματα ασφάλειας, εκτός από τη ρωσική και την ουκρανική αντιπροσωπεία, όλες οι μεγάλες δυνάμεις πρέπει να καθίσουν γύρω από το τραπέζι της ειρήνης για να σχεδιάσουν μια νέα Γιάλτα, ένα νέο Bretton Woods, έναν νέο ρόλο για τον ΟΗΕ. Γιατί ο Πούτιν θα φύγει κάποτε – όπως έφυγε και ο Μπίσμαρκ. Αλλά η Ρωσία, η Κίνα, η Ινδία προορίζονται να μείνουν και να μετρούν όλο και περισσότερο. Όπως και η Γερμανία, άλλωστε…
