Οι κλέφτες και αρματολοί έχουν χαραχθεί στην εθνική συλλογική μνήμη ως οι γνήσιοι ήρωες του αγώνα της Ελληνικής Επανάστασης, οι υπερασπιστές του Γένους και ο τρομερός εφιάλτης των Τούρκων, αποτελώντας σταθερά εκείνα τα πρόσωπα που ο περισσότερος κόσμος θυμάται και προφέρει με τ’ όνομά τους, όποτε διερωτάται για το εικοσιένα. Οι Οδυσσέας Ανδρούτσος, Αθανάσιος Διάκος, Γεώργιος Καραϊσκάκης, Θεόδωρος Κολοκοτρώνης είναι σαφώς οι πλέον αναγνωρίσιμοι «κλεφταρματολοί» ανάμεσα στις πολλές άλλες ετερόκλιτες προσωπικότητες που συνεισέφεραν με κάθε τρόπο στην ίδρυση του ανεξάρτητου ελληνικού κράτους, ωστόσο η απόδοση αποκλειστικά εθνικής διάστασης στη δράση τους δεν αντικατοπτρίζει όλες τις πτυχές που ενσάρκωναν τόσο οι ίδιοι, όσο και οι πρόγονοί τους. Καθώς τα κλέφτικα τραγούδια και τα απομνημονεύματα όσων συμμετείχαν στον Αγώνα, τα οποία ως επί τω πλείστων συνιστούσαν εξωραϊσμένες αφηγήσεις των κατορθωμάτων τους, συμπεριλήφθηκαν στο μετεπαναστατικό εθνικό αφήγημα, διαμόρφωσαν σημαντικά τη στερεοτυπική φιγούρα των κλεφταρματολών ως των αληθινών πατριωτών σε σχέση με τους προσκυνημένους ραγιάδες και τους ξενόφερτους διανοούμενους.
Κάτι τέτοιο βέβαια, δεν απεκδύει τον ηρωικό χαρακτήρα των κλεφταρματολών στα χρόνια της τουρκοκρατίας, ούτε και μειώνει τη συμβολή τους στα χρόνια της επανάστασης, αλλά επιχειρεί να επισημάνει την ύπαρξη επιπρόσθετων στοιχείων που εντοπίζονται στον τρόπο ζωής τους και τους καθιστούν άρρηκτα συνδεδεμένους με το ιδανικό της ελευθερίας. Σύμφωνα με τον μεγάλο έλληνα ιστορικό Σπύρο Ασδραχά, οι κλέφτες συνιστούσαν πολεμικές κοινότητες που αναδύονταν και θεσμοθετούνταν στις κοινωνικές πραγματικότητες στις οποίες ανήκαν, και όσο έκνομοι κι αν θεωρούνταν από τους φορείς εξουσίας της οθωμανικής αυτοκρατορίας, η άρνησή τους για υποταγή νομιμοποιούσε για τον απλό λαό τη συμβίωση του μαζί τους. Σχεδόν σε όλη τη διάρκεια της οθωμανικής κυριαρχίας, ομάδες ανθρώπων έβρισκαν καταφύγιο σε ορεινές και δύσβατες περιοχές του ελλαδικού χώρου, κυρίως στη Στερεά Ελλάδα, την Ήπειρο και την Νοτιοδυτική Μακεδονία για να αποφύγουν όσο ήταν δυνατόν τη φορολογία και τον έλεγχο της κεντρικής εξουσίας, δημιουργώντας σταδιακά ένα είδος αυτόνομων κοινοτήτων που ζούσε υπό τους δικούς του όρους. Ο σημαντικότερος εξ’ αυτών ήταν η πραγματοποίηση ληστρικών επιδρομών, τόσο για λόγους ανέχειας, που συνήθως πραγματοποιούνταν στα στενά περάσματα (δερβένια) των βουνών και σε εμπορικά μονοπάτια, όσο και για λόγους κοινωνικούς, οπότε και λάμβαναν τη μορφή λεηλασιών.
«H διάβαση της Πίνδου» στην περιοχή του Ζυγού με τα στενά περάσματα (δερβένια), όπου κινούνταν οι κλεφταρματολοί
Σε αυτή τη δεύτερη μορφή ληστείας διακρίνεται η κοινωνική διάσταση της δράσης τους, αφού εκτόνωνε τις αδικίες που υφίσταντο οι κάτοικοι των περιοχών από τις αυθαιρεσίες της εξουσίας, προβαίνοντας είτε σε ανακατανομή του πλούτου, είτε σε καταστροφή των περιουσιών των τοπικών αρχόντων, παρέχοντας ταυτόχρονα μία παράτυπη επιβολή δικαιοσύνης, εκεί που δεν υπήρχε κανένα δικανικό σύστημα να την επιβάλλει. Αξίζει να σημειωθεί, πως ο μόνιμος εχθρός για τον κλεφταρματολό ήταν η εξουσία, η «κατεστημένη τάξη» των προεστών και των υπόλοιπων Οθωμανών αξιωματούχων, προσδίδοντας στην κλεφτουριά διαθρησκευτικό χαρακτήρα, καθώς ακόμη και στις ληστρικές επιδρομές επιβίωσης δε γινόταν κάποια σαφή διάκριση ανάμεσα σε χριστιανούς και μουσουλμάνους. Βέβαια, αυτή η αδιάλειπτη σύγκρουση με τους εξουσιαστικούς φορείς και η δημιουργία αντάρτικου με τους μηχανισμούς του κατεστημένου, διέβλεπε τη διασφάλιση της ελευθερίας των κινήσεων τους δια μέσου της νόμιμης αναγνώρισης που μπορούσαν να λάβουν από το θεσμό των αρματολών, που υφίστατο από τον 16ο αιώνα.
Για να αντιμετωπιστεί το πρόβλημα της ασφαλούς διάβασης των εμπορικών οδών των ορεινών περιοχών, να διασφαλιστεί η προστασία ενός έφορου κάμπου και των εύπορων αξιωματούχων των γύρω από τα λημέρια των κλεφτών περιοχών, οι Οθωμανοί συνθηκολόγησαν με τους ηγέτες των κλέφτικων ομάδων και τους παραχώρησαν τη διαφέντευση μίας εδαφικής έκτασης (αρματολίκι). Ως αμοιβή για τη φύλαξη των δυσπρόσιτων περιοχών από τους επικίνδυνους κλέφτες, απαλλάσσονταν από ορισμένους φόρους, ενώ ήταν ελεύθεροι να φέρουν στρατιωτικό εξοπλισμό, μία παροχή εντελώς αντίθετη από τον ισλαμικό νόμο, στον οποίο απαγορευόταν ρητά η κατοχή όπλων από τους απίστους. Με αυτόν τον τρόπο, αρκετοί κλέφτες μετατράπηκαν σε αρματολοί, που καλούνταν τώρα να εκδιώξουν τους κλέφτες από την περιοχή τους, να προστατέψουν τους χωρικούς και να διατηρήσουν όσο το δυνατόν περισσότερο τη νόμιμη θέση τους με τη βοήθεια οικογενειακών δικτύων, αλλά και των χωρικών, μέχρις ότου κάποιος δεινότερος κλέφτης πάρει το αρματολίκι τους.
Τότε, ο εκπεσών αρματολός ξαναγύριζε στην παλαιά του ιδιότητα και στη γνώριμη στρατηγική επιβίωσης, επιβουλευόμενος εκ νέου το αρματολίκι.Αυτή η συνεχής εναλλαγή ρόλων του κλέφτη και του αρματολού, η οποία διεξαγόταν στα όρια της παρανομίας και στις σχετικά απομακρυσμένες από την κεντρική εξουσία περιοχές, προκάλεσε μια σύγχυση ανάμεσα στους δυο όρους, με αποτέλεσμα την ταύτιση τους. Άλλωστε, και οι δύο αναδύονταν μέσα από επιχειρήσεις βίας, η οποία σε αυτές τις συνθήκες λειτουργούσε ως αξιακό κριτήριο αποδίδοντας τις αρετές του πολέμου και τις δεξιότητες της μάχης στον καλύτερο, γύρω από τον οποίο οργανωνόταν η κοινότητα. Εκείνο το στοιχείο, εντούτοις, που παρουσίαζε αισθητή αλλαγή όσο πλησίαζε ο καιρός της επανάστασης ήταν ο στόχος της ανταρσίας των κλεφταρματολών, διότι από την απάρνηση της υποταγής στην οθωμανική εξουσία για την απόκτηση του αρματολικιού – μηχανισμός που πρόσκοπτε την πρόκληση γενικευμένων εξεγέρσεων – και τον προσωρινό της χαρακτήρα, άρχισε σταδιακά να υιοθετείται μία μόνιμη ανάγκη απόκτησης της ελευθερίας από τον οθωμανικό ζυγό.
Έργο του Κερκυραίου ζωγράφου Κοζή Δεσσύλα: «Ο ανδρείος Ανδρούτσος Οδυσσεύς» (Μουσείο Μπενάκη)
Ήδη από τις πρώτες απελευθερωτικές κινήσεις, όπως τα Ορλωφικά, η συμμετοχή των κλεφταρματολών ήταν πολύ μεγάλη. Άλλωστε, από τις αρχές του 18ου αιώνα, είχαν ενταθεί οι συγκρούσεις τους με τους Οθωμανούς, ως απόρροια του εξισλαμισμού πολλών χριστιανών Αλβανών που πραγματοποιούταν από τον προηγούμενο αιώνα. Επιπλέον, όσοι βρίσκονταν εγκατεστημένοι κοντά στις ηπειρωτικές βενετικές κτήσεις της Πρέβεζας, της Βόνιτσας και της Πάργας, άρχισαν να παίρνουν μέρος σε πολεμικές συρράξεις με τους Οθωμανούς για τη διατήρηση των βενετικών κτήσεων, ενώ προς το τέλος του αιώνα τα βενετοκρατούμενα Επτάνησα αποτέλεσαν σημαντικό καταφύγιο για τους κυνηγημένους κλεφταρματολούς, που διώκονταν αποφασιστικά από τον οθωμανικό στρατό και από τους προεστούς, όπως στην περίπτωση του Κολοκοτρώνη. Από εκεί, αρκετοί συμμετείχαν σε ξένα στρατεύματα κατά τη διάρκεια των ναπολεόντειων πολέμων για να βιοποριστούν, αποκτώντας επίσης μεγαλύτερη πολεμική εμπειρία.
Είναι γεγονός πως οι ομάδες των κλεφταρματολών, μεγαλωμένοι και απολύτως εξοικειωμένοι με τον πολεμικό τρόπο ζωής, θα συνιστούσαν το ένοπλο σώμα της ελληνικής επανάστασης. Την ανυπότακτη ιδιοσυγκρασία τους δεν την έχασαν ούτε τότε, αφού και ως προς τις στρατιωτικές τους κινήσεις, αλλά και ως προς τις πολιτικές, λειτουργούσαν άτακτα και αυθόρμητα. Σε αυτό το καθεστώς αντινομίας που ζούσαν για αιώνες, ήταν αναμενόμενη η δυσκολία προσαρμογής τους στην εκ θεμελίων νέα κοινωνική και πολιτική πραγματικότητα με την πραγματοποίηση της επανάστασης και τη συνακόλουθη ίδρυση του ελληνικού κράτους. Το ιδιοσυγκρασιακό άλμα που καλούνταν να επιτελέσουν οι κλεφταρματολοί στο νέο κοινωνικοπολιτικό περιβάλλον ήταν τεράστιο και το τέλος της κλεφταρματολίτικης παράδοσης τραγικό για κάποιους. Ωστόσο, η έντονη σχέση τους με τα κατώτερα στρώματα του πληθυσμού, από τα οποία και εξαρτιόνταν, κατέστησε την αναγωγή της δράσης τους σε ηρωική ήδη από τα χρόνια της τουρκοκρατίας, καθότι πρέσβευαν το είδος του κοινωνικού ήρωα που παρενέβαινε με το αντάρτικο στην επιβεβλημένη πραγματικότητα, και που με το ξέσπασμα της ελληνικής επανάστασης αυτό το αντάρτικο τους μετέτρεψε σε εθνικούς ήρωες.
Βιβλιογραφία
Αρχοντίδης, Α., Μεταξύ Βενετών και Τούρκων, εκδόσεις Παρατηρητής, Θεσσαλονίκη, 1987.
Ασδραχάς, Σ., Ελληνική Κοινωνία και Οικονομία ΙΗ΄ και ΙΘ΄ αιώνα. Υποθέσεις και προσεγγίσεις. Εκδόσεις Ερμής, Αθήνα, 2010.
«Οι ‘πρωτόγονοι’ της Εξέγερσης. Όροι και όρια της εν δυνάμει επαναστατικότητας των κλεφταρματολών», Η Καθημερινή: επτά HΜΕΡΕΣ, no. Αρματολοί και Κλέφτες. “Η μαγιά της ελευθερίας,”. 6-8, (21 Μαρτίου 1999)
Boeschoten, R., «Κλεφταρματολοί, ληστές και κοινωνική ληστεία», Μνήμων, Τομ. 13 (1991), σ. 9-24.
Θεοτοκάς, Ν., «Παράδοη και νεοτερικότητα: Σχόλια για το Εικοσιένα», Τα Ιστορικά, Τομ. 17 (1992), σ. 345-370
Kοταρίδης, Ν., Παραδοσιακή Eπανάσταση και εικοσιένα, Εκδόσεις Πλέθρον, Aθήνα 1993.
Εικόνες για την πλαισίωση :
http://el.travelogues.gr/collection.php?view=78 : «H διάβαση της Πίνδου» στην περιοχή του Ζυγού με τα στενά περάσματα (δερβένια), όπου κινούνταν οι κλεφταρματολοί
Έργο του Κερκυραίου ζωγράφου Κοζή Δεσσύλα: «Ο ανδρείος Ανδρούτσος Οδυσσεύς» (Μουσείο Μπενάκη)
Έργο του Θεόδωρου Βρυζάκη : «Πολεμική σκηνή» (Εθνική Πινακοθήκη)
