Οι Έλληνες επινόησαν και διαμόρφωσαν το αλφάβητο που χρησιμοποιούν ως σύστημα εδώ και 3.000 χρόνια. Ένα αλφάβητο που απετέλεσε το πιο πρόσφορο όχημα για την έκφραση των σκέψεων και την επικοινωνία των ανθρώπων όλων των φυλών, των θρησκευτικών πεποιθήσεων και των γλωσσών. Η παράσταση τού ξει –του δέκατου τέταρτου γράμματος του ελληνικού αλφάβητου– στο κυπριακό συλλαβάριο με το σύμβολο )( αποτελεί γραπτή απεικόνιση της κοιλότητας ‘concavity’ και της θετικής ασυμμετρίας, βασικών ιδιοτήτων και παραμέτρων της μη γραμμικής (εκθετικής) σκέψης.
Ο Καθηγητής της Γλωσσολογίας στο Πανεπιστήμιο Αθηνών Γεώργιος Μπαμπινιώτης, στο νέο του βιβλίο ‘Το Ελληνικό Αλφάβητο’ αναφέρει ότι το ελληνικό αλφάβητο έχει δυναμική διάσταση, που οδηγεί σε μεταβολές και βελτιώσεις. Πολύ χαρακτηριστική είναι η μεταβολή στη μορφή των γραμμάτων. Στη ιστορία του ελληνικού αλφάβητου υπάρχει μια συνεχώς αυξανομένη τάση προς συμμετρία α) των κεραιών των γραμμάτων και β) των κεραιών σε συνδυασμό προς κύκλους και καμπύλες. Η παράσταση της γραφής άντλησε τις μορφές της από πολύ αδρά συστατικά του κόσμου που μας περιβάλλει όπως είναι η φύση. Ορισμένα γράμματα που προήλθαν από το φοινικικό αλφάβητο όπως το γάμμα –το τρίτο γράμμα του ελληνικού αλφάβητου– σε αρκετές περιοχές της Ελλάδας δηλώθηκε με μια μόνο κυρτή ή γωνιώδη κεραία. Επίσης, το γράμμα όμικρον δηλώθηκε με ημικύκλιο ενώ το ωμέγα –στην εξέλιξη της μορφής του– παρουσιάζεται να κυρτώνεται ή να αποκυρτώνεται.
Η οροσειρά του Πενταδάκτυλου στους βόρειους πρόποδες της οποίας βρίσκεται η Ακανθού και η πεδιάδα της Μεσαορίας στη νότια πλευρά με άτυπη πρωτεύουσα το Λευκόνοικο, αναδύθηκαν από τα βάθη του προϊστορικού ωκεανού της Τηθύος. Ενός εξαφανισμένου ωκεανού που ανασχημάτισε τον κόσμο, δημιούργησε θεαματικά φυσικά μνημεία –την πηγή του Κεφαλόβρυσου στην Κυθρέα, το Φράγμα Κουκλιών στην καρδιά της Μεσαορίας, την τοποθεσία Στυλλάρκα και Θκιατρυπητό και τον καταρράκτη της Μάνας στην Ακανθού– διαμόρφωσε τη μη γραμμική (εκθετική) σκέψη και επανασχεδίασε το DNA της καινοτομίας. Η πολύμορφη τοπογραφία και οι περιβαλλοντικές πιέσεις άφησαν το αποτύπωμά τους στην ποικιλία της ζωής σε όλα τα επίπεδα οργάνωσής της – γονίδια, οργανισμοί, οικοσυστήματα. Η ποικιλία τοπιών και οικοτόπων και η απομόνωση από τις γύρω ηπείρους, έκαναν τη Κύπρο να είναι ένα ‘θερμό σημείο βιοποικιλότητας’ κυρίως χάρη στα πολλά ενδημικά φυτά και ζώα της.
Η γνωστική νευροψυχολογία έχει δείξει ότι ο εγκέφαλος δημιουργεί μια πολυσύνθετη απεικόνιση του περιβάλλοντος, μια αναπαράσταση του κόσμου που βιώνει. Τα αλαργινά μονοπάτια στη Γη της Ακανθούς και του Λευκονοίκου διακλαδώνονται σε πολλαπλές κατευθύνσεις, σαν ένα πολύπλοκο μη γραμμικό νευρωνικό δίκτυο, συνδέοντας τα εκατοντάδες τοπωνύμια σε ένα απέραντο, γόνιμο τοπίο. Το πυκνό αυτό δίκτυο εναλλακτικών μονοπατιών και διαδρομών ενθαρρύνει τη διαρκή αλληλεπίδραση της γενετικής μας κληρονομιάς με το πολιτισμικό περιβάλλον, μεγιστοποιεί τη συνδυαστική δυνατότητα (πιο πολλοί συσχετισμοί) και βοηθά στη διεύρυνση του φάσματος των επιλογών, στην εξερεύνηση εναλλακτικών λύσεων, στον εντοπισμό νέων ευκαιριών και στην αύξηση της πιθανότητας επίτευξης καινοτομικών αποτελεσμάτων.
Οι καμπυλότητες (κυρτότητες και κοιλότητες) που σχηματίζει το γεωγραφικό ανάγλυφο –η λεκάνη της Μεσαορίας ανάμεσα στις οροσειρές του Τροόδους και του Πενταδάκτυλου, ο Κόλπος της Αμμοχώστου, οι απόκρημνες βουνοκορφές του Αγίου Ιλαρίωνος, του Βουφαβέντο και της Καντάρας με τις μεγάλες και περίπλοκες πτυχώσεις, η προέκταση του Πενταδάκτυλου στην Καρπασία με την περισσότερο ομαλή και συμμετρική πτύχωση, τα διάσελα, οι κάθετοι κρημνοί, τα βαθιά φαράγγια, η αμφιθεατρική τοπογραφία με τις διάφορες αναβαθμίδες, οι λόφοι, οι στενές κοιλάδες, οι ρεματιές και η δαντελωτή ακτή από την Καλήγκρηνη μέχρι την τοποθεσία Λάκκος– συνέβαλαν στη διαμόρφωση της μη γραμμικής σκέψης.
Η σπάνια ομορφιά της φύσης, η αρμονία, η ποικιλία τοπίων και οικοτόπων, οι αντιθέσεις, η πλούσια πολιτιστική και θρησκευτική κληρονομιά, οι κοινωνικές και εθιμοτυπικές εκδηλώσεις, οι θρύλοι, τα παραδοσιακά παιγνίδια, η εξερεύνηση, ο πειραματισμός, η εναλλαγή, οι διαφορετικές προοπτικές και προσεγγίσεις, η διασταύρωση πολλαπλών επιστημονικών πεδίων, η σύνθεση, η ευρυγνωσία, η επιμονή, το σθένος και η αντοχή των κατοίκων, η γεωγραφική απομόνωση της Ακανθούς, η κομβική τοποθεσία του Λευκονοίκου ως το διοικητικό και εμπορικό κέντρο της Μεσαορίας και η συνεργασία και η ώσμωση των δύο αυτών κωμοπόλεων ενίσχυσαν τις ικανότητες δημιουργικότητας και καινοτομίας.
Οι αγροτικοί Δήμοι της Ακανθούς και του Λευκονοίκου επέδειξαν αξιοθαύμαστα επιτεύγματα σε όλους τους τομείς με αποκορύφωμα την περίοδο 1900-1974: Αγροτική καινοτομία, καινοτόμες μεθόδους παραγωγής, εμπόριο, επιχειρηματικότητα, τεχνολογικές καινοτομίες, τέχνες και γράμματα, εκπαίδευση, αθλητισμός, χειροτεχνία, ξυλογλυπτική, αγγειοπλαστική, υφαντική και κεντητική τέχνη, γαστρονομικές ιδιαιτερότητες, μουσική, θέατρο, ποίηση, εθελοντισμός, Συνεργατισμός, Αγροτικοί Σύνδεσμοι, Σωματεία και Μορφωτικοί Σύλλογοι, πρωτοποριακά κοινοτικά-κοινωφελή έργα, καινοτομίες στο χώρο της υγείας, πρακτική ιατρική κ.ά.
Για να μπορέσουν να αντιμετωπίσουν τις καθημερινές προκλήσεις, οι κάτοικοι της Ακανθούς και του Λευκονοίκου –με εργαλεία την εμπειρική γνώση, την παρατηρητικότητα, τη διαίσθηση, τη φαντασία, τη διορατικότητα, την προνοητικότητα, την προβλεπτική κρίση, την εγρήγορση και την προσαρμοστικότητα– έμαθαν να διακρίνουν τις ασυμμετρίες, να προσμετρούν τον αντίκτυπο (θετικό ή αρνητικό) που σχετίζεται με την εκθετικότητα (exponentiality) και να αξιολογούν σωστά τους κινδύνους και τις ευκαιρίες. Στις αποφάσεις που εμπεριέχαν ρίσκο και ήταν σχεδόν αδύνατο να γίνουν προβλέψεις, οι κάτοικοι τροποποιούσαν την έκθεσή τους ανάλογα (modify the exposure) ώστε να είναι ανοικτοί σε ευκαιρίες (μεγιστοποίηση του οφέλους σε περίπτωση ευνοϊκής εξέλιξης) και κλειστοί σε κινδύνους (ελαχιστοποίηση της ζημιάς σε περίπτωση αρνητικής εξέλιξης). Μέσα από την εφαρμογή της διττής αυτής στρατηγικής, οι τοπικές κοινωνίες μπόρεσαν να τιθασεύσουν την αντι–ευθραυστότητα ‘antifragility’ και να ενισχύσουν την ανθεκτικότητά τους.
Ο οικισμός της Ακανθούς στα αρχαία χρόνια μετακινήθηκε πίσω από το λόφο της Βίκλας ώστε να είναι αθέατος από τη θάλασσα και να ελαχιστοποιηθεί ο κίνδυνος από τις συχνές επιθέσεις των πειρατών. Οι κάτοικοι της Ακανθούς, για να προστατέψουν τα σιτηρά από μικρά έντομα, έσκαφταν λάκκους βάθους 2 – 2½ μέτρων. Οι λάκκοι αυτοί, οι γνωστές μας βούχες, χρησίμευαν ως αποθήκες του σιταριού και σκεπάζονταν με πέτρινες πλάκες. Η Ακανθού ήταν το πρώτο χωριό στην Κύπρο, που απέκτησε υδραυλικό ελαιοπιεστήριο το 1907. Ο πρώτος που χρησιμοποίησε ατμομηχανή και κατασκεύασε εργοστάσιο – αλευρόμυλο και ελαιοτριβείο ήταν ο ‘πρακτικός μηχανολόγος’ Χ’’Κυριάκος Φυτούρας. Η πρώτη αναγνώριση εγκεκριμένου χώρου εξαγωγής χαρουπιών έγινε για τον ορμίσκο των Νεράδων στην Ακανθού το 1908. Καινοτομίες αποτελούσαν επίσης ο τρόπος παραγωγής των περίφημων τυριών της Ακανθούς από αιγινό γάλα, η έγχρωμη λαϊκή ξυλογλυπτική, η μεγαλοπρεπής εκκλησία του Χρυσοσώτηρα –ένα αριστούργημα αρχιτεκτονικής– η οποία συνταιριάζει αρμονικά με την απέριττη ομορφιά του τοπίου και η ίδρυση του Σωματείου ‘Αγγλοακανθού’ στο Ηνωμένο Βασίλειο.
Στο Λευκόνοικο ιδρύθηκε η πρώτη Συνεργατική Εταιρεία (και τράπεζα) στην Κύπρο το 1909. Ο Συνεργατισμός ελαχιστοποιεί τα ρίσκα και τους κινδύνους και μεγιστοποιεί τα οφέλη για την τοπική κοινωνία και οικονομία. Το 1929 ο Άγγλος Κυβερνήτης βράβευσε τη Συνεργατική Πιστωτική Εταιρεία Λευκονοίκου ως την καλύτερη του είδους της στην Κύπρο από απόψεως λειτουργίας και ωφέλιμων αποτελεσμάτων. Στο Λευκόνοικο εφευρέθηκε η αλωνιστική μηχανή από το σπουδαίο μάστορα Δημήτρη Σούγλη (Πουρεκκή) και πραγματοποιήθηκε η πρώτη Παγκύπρια Γεωργική Έκθεση το 1920.
Οι ιστορικοί Δήμοι της Ακανθούς και του Λευκονοίκου λάμπρυναν το στερέωμα της κυπριακής υπαίθρου ως εμπορικά, οικονομικά, πνευματικά, πολιτιστικά και αθλητικά κέντρα. Γέννησαν ανθρώπους του μέτρου, ηθικούς και φιλομαθείς, πνευματικούς και πεπαιδευμένους, με ανεπτυγμένο το αίσθημα της κοινωνικής προσφοράς και της αγάπης προς τον πλησίον. Γέννησαν επιστήμονες και ανθρώπους των τεχνών που διέπρεψαν σε όλα τα μήκη και τα πλάτη της Οικουμένης.
Άξια τέκνα της Ακανθούς υπήρξαν ο Πιερής Ζαρμάς (ένας από τους κορυφαίους τραγουδιστές όπερας του κόσμου), ο λογοτέχνης Κυριάκος Πλησής, ο ποιητής Κυριάκος Ακανθιώτης, ο Αναστάσιος Χριστοδούλου (ο ιδρυτικός πατέρας του Ανοικτού Πανεπιστημίου στο Ηνωμένο Βασίλειο), ο Υπουργός Οικονομικών Σίμος Βασιλείου και άλλοι. Ξεχωριστό παράδειγμα μη γραμμικής σκέψης ο νυν Αντιπρύτανης του ΤΕΠΑΚ Δρ. Παντελής Κελίρης.
Το Λευκόνοικο γέννησε έναν Εθνικό Ποιητή, τον Βασίλη Μιχαηλίδη, έναν Άρχοντα Πρωτοψάλτη, τον Θεόδουλο Καλλίνικο, έναν σεπτό και φωτισμένο Ιεράρχη, ακραιφνή πατριώτη, τον Μητροπολίτη Κιτίου Κυπριανό, τους δύο σκαπανείς του Συνεργατικού Κινήματος, τον Ιωάννη Οικονομίδη και τον Μάρκο Χαραλάμπους, Υπουργούς και βουλευτές.
Το μουσικό γονίδιο: Στα μονοπάτια της φαντασίας και της συμβολικής σκέψης, οι βαθμίδες της μουσικής κλίμακας αντιστοιχούν με τις θαλάσσιες αναβαθμίδες. Η ρυθμική κίνηση, οι μελωδίες της φύσης, η αρμονία, η συνδυαστική δημιουργικότητα και η επίδραση των τεχνών και του πολιτισμού συνέθεσαν το μουσικό DNA. Διαφορετικά σύνολα από νότες σε κλίμακες ή συγχορδίες δημιουργούν διαφορετικά συναισθήματα. Το επικό ποίημα του Βασίλη Μιχαηλίδη «Η 9η Ιουλίου του 1821 εν Λευκωσία» περιέχει την έντονη δραματικότητα και την ελπίδα. Σύμφωνα με τον μουσικολόγο Γεώργιο Μιντίκη, η «Ακαθιώτισσα» φωνή, ως λυρικός απόηχος της Αρχαιοελληνικής και Βυζαντινής μουσικής έκφρασης, περιέχει το ήθος της αισιοδοξίας και συνάμα της απαισιοδοξίας.
Το αθλητικό γονίδιο: Σύμφωνα με τον πρωταθλητή στο άλμα τριπλούν και στο άλμα σε μήκος Σάββα Χατζήκυριακου Σμολένσκη, τα παιδιά της Ακανθούς και του Λευκονοίκου αθλούνταν με χίλιους-δυο τρόπους: διαφορετικά αθλήματα, παραδοσιακά παιγνίδια, γεωργικές εργασίες. Η αθλητική απόδοση επηρεάζεται από τη γενετική προδιάθεση (ταλέντο) και την επίδραση των γονιδίων στις προσαρμογές από την προπόνηση. Κάτω από την καθοδήγηση του Κυριάκου Χ’’ Σάββα, του δάσκαλου που δημιούργησε και ανέβασε τον αθλητισμό της Ακανθούς και του καθηγητή Φυσικής Αγωγής Γιάννη Σαββίδη (από το Πραστειό) στο Γυμνάσιο Λευκονοίκου, οι αθλητές ανεδείχθησαν παγκυπριονίκες, πανελληνιονίκες και βαλκανιονίκες.
Η μεταφορική αναλογία αποκαλύπτει τη δομή της μη γραμμικής σκέψης
Οι γραφικές παραστάσεις των καμπύλων –η θετική ασυμμετρία (εκθετική αύξηση) ‘positive convexity’ και η αρνητική ασυμμετρία (εκθετική μείωση) ‘negative convexity’– απεικονίζουν το γεωγραφικό ανάγλυφο (κυρτότητες και κοιλότητες) και τις υψομετρικές βαθμίδες από τη λεκάνη της Μεσαορίας μέχρι τον Όλυμπο, τις Πλάκες και τις Νεράδες, αλλά και τη δομή της μη γραμμικής σκέψης, όπως αυτή διαμορφώθηκε μέσα από την αλληλεπίδραση ανθρώπου και περιβάλλοντος.
Γραμμική σκέψη σε ένα μη γραμμικό κόσμο
Όπως αναφέρει ο νομπελίστας Daniel Kahneman ‘Είμαστε πολύ έμπειροι σε ένα κόσμο λίγο ή πολύ γραμμικό. Η εκθετική αύξηση είναι πράγματι κάτι διαφορετικό. Δεν είμαστε εξοπλισμένοι για αυτό – είναι σχεδόν αδύνατο να συλλάβουμε εκθετικά φαινόμενα. Όταν ο γραμμικός κόσμος αντιμετωπίζει μια εκθετική αλλαγή δεν μπορεί να προσαρμοστεί εύκολα (όπως μας έδειξε και η πανδημία)’.
O Καθηγητής Jeffrey Sachs, Πρόεδρος του Δικτύου Λύσεων Βιώσιμης Ανάπτυξης του ΟΗΕ, σημειώνει την αδυναμία της διεθνούς κοινότητας να αντιμετωπίσει αποτελεσματικά τις πολλαπλές κρίσεις –υγειονομική, οικονομική, ενεργειακή, κοινωνική, μεταναστευτική και κλιματική κρίση– λόγω της πολυπλοκότητας, των μη γραμμικών αλληλεπιδράσεων και της ασύμμετρης αλληλεξάρτησης των παγκόσμιων κρίσεων.
Στο βιβλίο του «Η Παράξενη Κατάσταση των Πραγμάτων: Η Ζωή, τα Συναισθήματα και η Δημιουργία Πολιτισμών», ο κορυφαίος νευροεπιστήμονας Αντόνιο Νταμάσιο σημειώνει ότι: ‘Η γλώσσα, η κοινωνικότητα, η γνώση και η λογική είναι οι παράγοντες που πραγματοποιούν τις αποκαλύψεις και διεξάγουν αυτές τις πολύπλοκες διαδικασίες. Τα συναισθήματα, όμως, είναι εκείνα που παρέχουν το κίνητρο, και παραμένουν να αξιολογήσουν τα αποτελέσματα […] Τα συναισθήματα, σαν βοηθοί της ομοιόστασης, είναι οι καταλύτες για τις αντιδράσεις οι οποίες έδωσαν το έναυσμα για την εκκίνηση των ανθρώπινων πολιτισμών […] Το σύνολο των συντονισμένων διαδικασιών που απαιτείται για την πραγμάτωση της μη σκεπτόμενης και μη συνειδητής επιθυμίας για επιβίωση και πρόοδο στο μέλλον, άσχετα με τα εμπόδια, είναι γνωστό ως ομοιόσταση […] Τα ομοιοστατικά συναισθήματα μας πληροφορούν για κινδύνους, απειλές και κρίσεις σε εξέλιξη που πρέπει να αποτραπούν. Από τη θετική πλευρά της εικόνας, μπορούν να μας πληροφορήσουν σχετικά με ευκαιρίες […] Τόσο από την καλή όσο και από την κακή πλευρά του νομίσματος των συναισθημάτων, τα συναισθήματα ταιριάζουν με το ρόλο των κινήτρων πίσω από την ανάπτυξη των εργαλείων και των πρακτικών του πολιτισμού.
Ο Α. Νταμάσιο υπογραμμίζει την ανάγκη εφαρμογής της ομοιόστασης σε δύο επίπεδα – ατομικό και συλλογικό: ‘Η δημιουργικότητα είναι επακόλουθο της ομοιόστασης […] Η ομοιόσταση όμως, όπως υπάρχει μέσα σε κάθε ατομικό οργανισμό, δεν ενδιαφέρεται αυτόματα για πολύ μεγάλες ομάδες ειδικά για ετερογενείς ομάδες, για να μιλήσουμε για ολόκληρους πολιτισμούς. Το να αναμένει κανείς μια αυτόματη ομοιοστατική αρμονία από μεγάλες και κακόφωνες ανθρώπινες συλλογικότητες ισοδυναμεί με το να αναμένει το απίθανο […] Οι κοινωνίες, οι κουλτούρες και οι πολιτισμοί είναι συνήθως κατακερματισμένοι και αποτελούνται από ανταγωνιστικούς και χωριστούς ‘οργανισμούς’, ο καθένας από τους οποίους έχει τα δικά του σύνορα […] Εδώ, όμως, υπάρχει ένας πιθανός χώρος για θεραπεία: ο έλεγχος της αδιάκοπης εξυπηρέτησης του ατομικού μας συμφέροντος, ώστε να καταστήσουμε δυνατές ευρύτερες ομοιοστατικές προσπάθειες […] Θα απαιτούσε επίσης ένα σύνολο στόχων ικανών να υπερβούν τις άμεσες οιμοιοστατικές ανάγκες, παρέχοντας έμπνευση και ανύψωση του νου, καθώς προβάλλεται στο μέλλον. Δεν είναι καθόλου εύκολη η υλοποίηση της κοινωνικής αρχιτεκτονικής για τέτοιες θεραπείες, με δεδομένη την ταχύτητα με την οποία αλλάζει η ανθρωπότητα και τη μεγάλη της ποικιλία’.
Με βάση τα ευρήματα της παρούσας μελέτης, η εξίσωση της καινοτομίας μπορεί να επαναδιατυπωθεί ως ακολούθως:
Καινοτομία = Mη γραμμική σκέψη + ομοιοστατικά συναισθήματα + antifragility
Φωτογραφικό υλικό: 1. Δήμος Ακανθούς. 2. Παρουσίαση κ.Σωτήρη Χατζήμιχαηλ και κ.Ιλιάδας Πασάτου-Σκουτάρη με τίτλο ‘Περιδιαβάζοντας την Ακανθιώτικη Ακτογραμμή’ στο Θ΄ Επιστημονικό – Λαογραφικό Συνέδριο Ακανθούς΄.
Νίκος Γ. Σύκας
Σύμβουλος Στρατηγικής, Επικοινωνίας και Καινοτομίας
