Του Γιάννη Ψαράκη*
Το ελληνικό κοινό έχει αρχίσει, εδώ και κάποια χρόνια, να εξοικειώνεται με την έννοια του εμπορικού σήματος. Τούτο, χάρη κυρίως στα ορατά οφέλη που κομίζει για την επιχείρηση. Πρόσφατες ευρωπαϊκές και διεθνείς μελέτες αποδεικνύουν γιατί αυτό είναι αληθές. Για το λόγο αυτό, ολοένα και περισσότερες επιχειρήσεις ελληνικών συμφερόντων σπεύδουν να καταχωρίσουν τα, πάσης φύσεως, εμπορικά σήματά τους (εθνικά, πανευρωπαϊκά ή και διεθνώς).
Τις τελευταίες ημέρες το εμπορικό σήμα αποτελεί ένα από τα πιο δημοφιλή αντικείμενα συζήτησης στην ελληνική (και όχι μόνο) πραγματικότητα. Αφορμή αποτελεί η γνωστή πλέον σε όλους καταχώριση του σύνθετου εμπορικού σήματος «TURKAEGEAN» από τον Οργανισμό Τουριστικής Προβολής και Ανάπτυξης της Τουρκίας (TÜRKIYE TURIZM TANITIM VE GELISTIRME AJANSI) για μια σειρά από υπηρεσίες συναφείς με τον τομέα του τουρισμού, της επικοινωνίας και των media (αλλά όχι μόνο: βλ. υπηρεσίες γραφείου τελετών, εργολαβιών κηδειών, πυροσβεστικές υπηρεσίες, συνοδεία σε κοινωνικές εκδηλώσεις [άτομα συνοδείας]).
Στη συνέχεια επιχειρείται μια ενημέρωση για μερικά από τα απολύτως βασικά ζητήματα στο πεδίο του δικαίου των εμπορικών σημάτων, τα οποία βρίσκουν εφαρμογή στην εν λόγω περίπτωση. Η ανάλυση, αμιγώς νομική, επιδιώκει ένα επίπεδο απλότητας.
1. Όπως προσφάτως αλλού αναφέραμε, η καταχώριση εμπορικού σήματος «λέει πολλά, λέει όμως και πολύ λίγα». Το σύνθετο εμπορικό σήμα TURKAEGEAN μπορεί, κατόπιν της καταχώρισής του, να διαγραφεί από το μητρώο Εμπορικών Σημάτων του Γραφείου Διανοητικής Ιδιοκτησίας της Ευρωπαϊκής Ένωσης (EUIPO). Πρόκειται για μια όχι εξαιρετικά σπάνια εξέλιξη στο πεδίο των εμπορικών σημάτων. Και είναι λογικό: αυτό διασφαλίζει ότι ακόμα και αν από λάθος καταχωρίστηκε συγκεκριμένη ένδειξη – άλλωστε άνθρωπος τις εξετάζει και αυτές – η ορθότητα της πράξης αυτής μπορεί να ελέγχεται εις το διηνεκές. Για το λόγο αυτό είναι αναγκαίο να εμπεδωθεί στη συνείδηση των ενδιαφερόμενων (συνήθως επιχειρηματίες) ότι εκείνο που επιδιώκεται δεν είναι η οποιαδήποτε καταχώριση﮲ αυτή μπορεί ανά πάσα στιγμή να ακυρωθεί. Αντίθετα, αυτό που επιδιώκεται είναι η σωστή και κατόπιν μελέτης καταχώριση, με την εγγενή ισχύ να ώστε να αποκρούει επιθετικές ενέργειες σε βάθος χρόνου, κατά τη διάρκεια ζωής του εμπορικού σήματος.
2. Σύμφωνα με βασική αρχή του δικαίου των εμπορικών σημάτων, απαγορεύεται η καταχώριση περιγραφικών ενδείξεων. Αν, δε, από λάθος καταχωρίστηκαν, αυτές μπορούν να διαγραφούν. Περιγραφικές είναι και – μεταξύ άλλων – εκείνες οι ενδείξεις οι οποίες αποτελούνται αποκλειστικά από στοιχεία που περιγράφουν το είδος, την ποιότητα και τον τόπο παροχής των διακρινόμενων προϊόντων ή υπηρεσιών. Είναι βέβαιο ότι θα διατυπωθεί η άποψη ότι το εμπορικό σήμα TURKAEGEAN εμπίπτει σε αυτή την περίπτωση. Σε διαφορετική περίπτωση, αν δηλαδή η ένδειξη δεν ήταν περιγραφική, ο όρος TURKAEGEAN θα μπορούσε – υπό προϋποθέσεις – να προσβληθεί ως παραπλανητικός για το κοινό.
3. Σε περίπτωση στην οποία ο EUIPO είχε αρνηθεί την καταχώριση της ένδειξης «Aegean Luxury», τον Ιούλιο του 2020, είχε κριθεί ότι «[τ]ο Γραφείο εμμένει στην διαπίστωση ότι οι ενδιαφερόμενοι καταναλωτές θα θεωρήσουν ότι το σημείο παρέχει πληροφορίες ότι οι εν λόγω υπηρεσίες είναι υπηρεσίες πολυτέλειας και παρέχονται στην περιοχή του Αιγαίου. Ως εκ τούτου, το σημείο περιγράφει το είδος, την ποιότητα και τον τόπο παροχής των εν λόγω υπηρεσιών». Σε μία άλλη περίπτωση, η Επιτροπή Εφέσεων του EUIPO αναφορικά με την ένδειξη «LUX* BODRUM TURKEY» είχε κρίνει ότι «the sign as a whole informs the relevant public that the restaurants and hotels offered are of a luxurious nature and are situated in Bodrum. There is nothing in the sign beyond pure information relating to the luxurious character of the services at issue and the geographical place where they are rendered that could allow consumers to perceive the sign ‘LUX* BODRUM TURKEY’ as a trade mark», αρνούμενη την καταχώριση.
4. Το δε γεγονός της ένωσης των όρων «Turkey» και «Aegean», δεν θα πρέπει να αλλάξει την κρίση μας. Σύμφωνα με τη νομολογία του Δικαστηρίου της Ευρωπαϊκής Ένωσης (ΔΕΕ), του Δικαστηρίου της Ευρωπαϊκής Ένωσης (ΔΕΕ) και την πρακτική και τις κατευθυντήριες γραμμές (Guidelines) του Ευρωπαϊκού Γραφείου Διανοητικής Ιδιοκτησίας (EUIPO) το γεγονός ότι συνδυάζονται τα δύο δυνητικά περιγραφικά στοιχεία δεν αίρει την περιγραφικότητα. Κατά γενικό κανόνα, ο απλός συνδυασμός στοιχείων, έκαστο των οποίων είναι περιγραφικό χαρακτηριστικών γνωρισμάτων των προϊόντων ή υπηρεσιών, παραμένει ο ίδιος περιγραφικός των εν λόγω χαρακτηριστικών γνωρισμάτων. Το απλό γεγονός σύνδεσης αυτών των στοιχείων χωρίς να υπάρξει συναφώς ασυνήθιστη τροποποίηση, ιδίως σε επίπεδο σύνταξης ή σημασίας, μπορεί μόνο να έχει ως αποτέλεσμα ένα περιγραφικό σημείο. Αντίστροφα, ο συνδυασμός θα πρέπει να δημιουργεί μια επαρκώς απομακρυσμένη εντύπωση από αυτήν που παράγει η απλή ένωση των ενδείξεων που προσφέρουν τα στοιχεία που τον αποτελούν, ο εν λόγω συνδυασμός κατισχύει του αθροίσματος των εν λόγω στοιχείων (C-265/00, Biomild). Με άλλα λόγια, ο νεολογισμός θα πρέπει να δημιουργεί εντύπωση αρκετά διαφορετική από αυτήν που δίδει η απλή συνένωση των ενδείξεων που προκύπτουν από τα στοιχεία που τον συνθέτουν (C-363/99, Koninklijke KPN Nederland).
5. Βέβαια, πιθανή ακύρωση του εμπορικού σήματος TURKAEGEAN στη βάση περιγραφικότητας δεν θα έχει, τελικά, το επιδιωκόμενο πρακτικό αποτέλεσμα. Τούτο διότι θα εξακολουθεί να είναι δυνατή η υποβολή δήλωσης κατάθεσης εμπορικού σήματος της Ευρωπαϊκής Ένωσης (EUTM) με την ένδειξη TURKAΕGEAN και την προσθήκη ή παραλλαγή κάποιου στοιχείου ώστε να το ζήτημα της περιγραφικότητας, πλέον, να μην ανακύπτει. Δηλαδή, να μην αποτελείται η ένδειξη αποκλειστικά από περιγραφικά στοιχεία. Συναφώς, πρέπει να αναφερθεί ότι η απεικόνιση καρδιάς στο τέλος της υπό κρίση σύνθετης ένδειξης δεν αίρει τον περιγραφικό χαρακτήρα. Σύμφωνα με την πάγια νομολογία και την πρακτική του EUIPO, στοιχεία που χρησιμοποιούνται συχνά στην οικεία αγορά προϊόντων υπηρεσιών, δεν προσδίδουν διακριτική ικανότητα στο σύνολο της ένδειξης.
6. Εξειδικευμένοι νομικοί στο δίκαιο των εμπορικών σημάτων αναφέρουν ότι εν προκειμένω η ακύρωση θα ήταν δυνατή λόγω «κακόπιστης κατάθεσης». Πρόκειται πράγματι για λόγο που προβλέπεται στον Κανονισμό 2017/1001 ΕΕ για το εμπορικό σήμα της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Οι αρμόδιοι νομικοί παραστάτες της Ελληνικής Δημοκρατίας θα κρίνουν εάν θα επιλέξουν να προβληθεί ένας τέτοιος λόγος. Πάντως η Τουρκία χρησιμοποιεί τον όρο «TURKAEGEAN» για τη διάκριση υπηρεσιών στις συναλλαγές, στοιχιζόμενη με τη βασική λειτουργία του εμπορικού σήματος. Εάν αυτό δεν συνέβαινε, ο συγκεκριμένος λόγος θα είχε ακόμα περισσότερες πιθανότητες να γίνει δεκτός.
7. Μία άλλη βάση για την διαγραφή εμπορικού σήματος αποτελεί εκείνη της αντίθεσης στη δημόσια τάξη ή στα χρηστά ήθη. Στην περίπτωση αυτή, μάλιστα, περιορίζονται δραστικά η πιθανότητες επιτυχούς επανόδου της άλλης πλευράς, με τροποποιημένη ένδειξη, προκειμένου να καταχωρίσει εκείνη ως εμπορικό σήμα. Τούτο διότι, με αναφορά στη συγκεκριμένη περίπτωση, εφόσον κριθεί ότι η ένδειξη TURKAEGEAN (και η εν γένει η αναφορά σε Αιγαίο της Τουρκίας) προσβάλλει τη δημόσια τάξη ή τα χρηστά ήθη, η επανάληψή της, σε νεότερη ένδειξη, θα προσέκρουε, ξανά, στον ίδιο σκόπελο.
8. Είναι όμως η συγκεκριμένη ένδειξη αντίθετη στη δημόσια τάξη ή τα χρηστά ήθη; Θα μπορούσε να υποστηριχθεί κάτι τέτοιο. Πρόκειται για έννοιες δυναμικές, οι οποίες προσαρμόζονται και επηρεάζονται από την εκάστοτε πραγματικότητα. Απόφαση με σκέψεις οι οποίες κατ’ αναλογία θα μπορούσαν να υποστηρίξουν μια τέτοια άποψη είχε εκδώσει η Επιτροπή Εφέσεων του EUIPO το Σεπτέμβρη του 20212, στην υπόθεση R 2613/2011-2 αναφορικά μάλιστα με το όνομα «ATATURK». Είναι ενδιαφέρον ότι στη συγκεκριμένη υπόθεση εκείνη η οποία επεδίωξε τη διαγραφή του καταχωρισθέντος εμπορικού σήματος «ATATURK» ήταν η Δημοκρατία της Τουρκίας (Republic of Turkey). Συνοπτικά, εκείνο που έγινε δεκτό ήταν ότι η χρήση του όρου «ATATURK» για τη διάκριση των εν λόγω αγαθών ήταν αντίθετη ιδίως στα χρηστά ήθη του Τούρκικου πληθυσμού εντός της Ε.Ε. . Ως εκ τούτου το εμπορικό σήμα διεγράφη.
9. Όπως γίνεται δεκτό, η διατύπωση αντίρρησης για τον συγκεκριμένο λόγο βασίζεται σε υποκειμενικές αξίες, οι οποίες, όμως, πρέπει να εφαρμόζονται κατά τον πλέον αντικειμενικό τρόπο από το πρόσωπο που εξετάζει την ένδειξη. Η ένδειξη πρέπει να εξετάζεται με αναφορά στα πρότυπα και στις αξίες συνήθων πολιτών που βρίσκονται στο μέσο των δύο άκρων: των εξαιρετικά «εύθικτων» και εξαιρετικά ανεκτικών (ίσως και αδιάφορων). Όπως διατυπώνεται στις Κατευθυντήριες Γραμμές του EUIPO «[η] εξέταση πρέπει να βασίζεται στην αντίληψη ενός λογικού ατόμου με συνήθη όρια ευαισθησίας και ανοχής, λαμβάνοντας υπόψη το πλαίσιο εντός του οποίου μπορεί να εμφανιστεί το σήμα και, κατά περίπτωση, τις ιδιαίτερες περιστάσεις του οικείου τμήματος της Ένωσης. Για τον σκοπό αυτό, στοιχεία όπως η νομοθεσία και οι διοικητικές πρακτικές, η κοινή γνώμη και, κατά περίπτωση, ο τρόπος με τον οποίο το ενδιαφερόμενο κοινό αντέδρασε στο παρελθόν σε αυτό το σημείο ή παρόμοια σημεία, καθώς και οποιοσδήποτε άλλος παράγοντας που μπορεί να αξιολογεί την αντίληψη αυτού του κοινού, είναι σημαντικά». Η θέση αυτή επιβεβαιώθηκε πρόσφατα από το ΔΕΕ στην υπόθεση C‑240/18 Ρ (Constantin Film Produktion GmbH v EUIPO). Με διαφορετική διατύπωση, όπως κρίθηκε στην υπόθεση ATATURK, η ένδειξη «must have a clear offensive impact on people of normal sensitivity».
10. Ίσως ένα από τα πιο ισχυρά επιχειρήματα, όμως, αντλείται από τη σκέψη 33 της εν λόγω υπόθεσης. Αυτή έχει, αυτούσια, ως εξής: «Taking all this into account and the fact that a request for a declaration of invalidity had been filed against the CTM ‘ATATURK’ by the Republic of Turkey (who should reflect the perception of the Turkish people), the Board finds that there is sufficient evidence of the offensive impact provoked on the sensitivity of the average European consumer of Turkish origin by the use of the CTM […]».
11. Στο πλαίσιο του λόγου αυτού, οι αναταράξεις που έχουν προκληθεί ακόμα και σε επίπεδο Ε.Ε. είναι, προφανώς, όχι αδιάφορες.
*Ο Γιάννης Ψαράκης (Υπ. Διδάκτωρ Νομικής Σχολής ΕΚΠΑ – ΜΔΕ ΙΙΙ) είναι δικηγόρος, συνεργάτης της Δικηγορικής Εταιρείας Ψαράκης|Κεφαλάς (www.psarakislegal.com) και ιδρυτής του IP hub “The Trademark Hoop” (www.thetrademarkhoop.com).
