Του Δρος Παναγιώτη Χ. Ανδρέου*
Η Κεντρική Τράπεζα της Κύπρου (ΚΤΚ) διοργάνωσε πρόσφατα, με απόλυτη επιτυχία, το συνέδριο με θέμα «Digital Financial Literacy: The Way Forward». Όπως τόνισε ο Διοικητής της ΚΤΚ στην ομιλία του, σκοπός του συνεδρίου ήταν να ανασκοπήσει τις παγκόσμιες αλλά και τις τοπικές προοπτικές και προκλήσεις στο πεδίο του ψηφιακού χρηματοοικονομικού αλφαβητισμού. Στα πλαίσια αυτού του συνεδρίου, συμμετείχα ως εισηγητής στη συζήτηση στρογγυλής τραπέζης με τίτλο «Global Insights and Local Trends».
Στην παρέμβασή μου, ανάμεσα σε άλλα, έκανα αναφορά στην επιστημονική μελέτη που εκπόνησα το 2019 με τίτλο «Financial literacy and its influence on internet banking behaviour» (σε συνεργασία με τη Δρα Σοφία Ανυφαντάκη, Τράπεζα της Ελλάδος). Αξίζει να τονιστεί ότι η μελέτη αυτή ήταν από τις πρώτες διεθνώς που ασχολήθηκαν με θέματα που άπτονται του ψηφιακού χρηματοοικονομικού αλφαβητισμού. Ο στόχος ήταν η διερεύνηση των συνεπειών του χρηματοοικονομικού αναλφαβητισμού στη χρήση ψηφιακών χρηματοοικονομικών υπηρεσιών, ιδίως τραπεζικών συναλλαγών μέσω του διαδικτύου (i-banking) στο ηλικιακό εύρος 25-65.
Αρχικά στην παρέμβασή μου έκανα αναφορά στο σημαντικό επιστημονικό εύρημα ότι μόνο το 37,33% των ερωτηθέντων μπορεί να θεωρηθεί ότι κατέχει τις απαραίτητες χρηματοοικονομικές γνώσεις, είναι δηλαδή χρηματοοικονομικά εγγράμματα άτομα. Αυτό σημαίνει ότι η Κύπρος υπολειπόταν σημαντικά έναντι του μέσου όρου των χωρών του Οργανισμού Οικονομικής Συνεργασίας και Ανάπτυξης (ΟΟΣΑ) που βάσει των μετρήσεων του 2016 ήταν γύρω στο 62%, καθώς και έναντι των χωρών με τις υψηλότερες επιδόσεις στον χρηματοοικονομικό αλφαβητισμό, όπως η Εσθονία (73%), η Φινλανδία (70%) και η Λετονία (68%). Το εύρημα της μελέτης ότι περίπου 6 στους 10 Κύπριους ήταν χρηματοοικονομικά αναλφάβητα άτομα επιβεβαιώθηκε αργότερα και από την μελέτη της ΚΤΚ, που δημοσιεύθηκε στο Οικονομικό Δελτίο της Τράπεζας τον Δεκέμβριο του 2020, δείχνοντας το πρόβλημα του χαμηλού επιπέδου χρηματοοικονομικού αλφαβητισμού στην Κύπρο για το σύνολο του πληθυσμού.
Στη συνέχεια της παρέμβασής μου εστίασα στο πολύ ενδιαφέρον επιστημονικό εύρημα ότι ο χρηματοοικονομικός αλφαβητισμός των ατόμων είναι βαρυσήμαντος παράγοντας που επηρεάζει τη συμπεριφορά τους ως προς τη χρήση i-banking, πολύ περισσότερο από ότι την επηρεάζουν ποικίλα άλλα κοινωνικά-δημογραφικά χαρακτηριστικά, δεξιότητες και συμπεριφορικά γνωρίσματα. Μια επιπρόσθετη, προσήκουσα, παρατήρηση που έκανα είναι ότι εκείνοι που στερούνται χρηματοοικονομικών γνώσεων είναι επίσης πιο πιθανό να αναφέρουν την έλλειψη δεξιοτήτων πληροφορικής, αλλά και την έλλειψη αυτοπεποίθησης και εμπιστοσύνης στη χρήση της ψηφιακής τεχνολογίας, ως λόγους για τους οποίους δεν χρησιμοποιούν το i-banking.
Τα ανησυχητικά ευρήματα όπως τα καταγράψαμε στη μελέτη μας το 2019, αναφορικά με τη χρήση ψηφιακών καναλιών για την πρόσβαση σε τραπεζικές υπηρεσίες και προϊόντα, αποτελούν απλά τη κορυφή του παγόβουνου. Ζούμε σε μια εποχή ραγδαίων τεχνολογικών εξελίξεων που διαρκώς μετασχηματίζουν τον τομέα των χρηματοπιστωτικών υπηρεσιών. Παράλληλα, σήμερα τα άτομα καλούνται περισσότερο από ποτέ να κατέχουν όλο και περισσότερες γνώσεις και δεξιότητες, ώστε να λαμβάνουν σωστές αποφάσεις για τη διαχείριση των χρημάτων τους. Με άλλα λόγια, οι σύγχρονες χρηματοπιστωτικές αγορές προσφέρουν ένα ευρύ φάσμα ψηφιακών πολύπλοκων χρηματοοικονομικών προϊόντων στους πολίτες, οι οποίοι θα πρέπει να είναι εφοδιασμένοι κατάλληλα προκειμένου να είναι σε θέση να αποφεύγουν τους κινδύνους, να συγκρίνουν και να αξιολογούν ορθολογικά τις διαθέσιμες επιλογές και να καταλήγουν στις καλύτερες δυνατές αποφάσεις ώστε να μεγιστοποιήσουν τη μακροπρόθεσμη οικονομική τους ευημερία.
Αδιαμφισβήτητα, θα θέλαμε να δούμε την αύξηση της χρήσης της χρηματοοικονομικής τεχνολογίας (FinTech) σε συνδυασμό με την αύξηση του ψηφιακού χρηματοοικονομικού αλφαβητισμού των πολιτών. Η ψηφιακή εποχή απαιτεί ψηφιακά έξυπνα και χρηματοοικονομικά εγγράμματα άτομα, τα οποία θα μπορούν να συμμετέχουν αποτελεσματικά στην ψηφιακή οικονομία όπως αυτή διαμορφώθηκε μέσα από την 4η βιομηχανική επανάσταση (ή Industry 4.0) που ανάμεσα σε άλλα περιλαμβάνει ακόμη περισσότερες προκλήσεις όπως η τεχνητή νοημοσύνη, η ρομποτική, η εκμετάλλευση του τεραστίου όγκου ψηφιακών δεδομένων (Big Data) κ.α. Η άγνοια και η έλλειψη των κατάλληλων εχεγγύων που απαιτούνται σε αυτόν τον τομέα, υποσκάπτει την εμπιστοσύνη των ατόμων απέναντι στα FinTech προϊόντα, και ενδεχομένως βάζει σε κίνδυνο την επιτυχή ενσωμάτωσή τους στην σύγχρονη ψηφιακή οικονομία.
Για να συνεχίσουμε να κινούμαστε μπροστά θα πρέπει να ξεκινήσει η υλοποίηση των εξαιρετικής σημασίας εισηγήσεων που περιγράφονται στην έκθεση της Εθνικής Στρατηγικής για τον Χρηματοοικονομικό Αλφαβητισμό και Παιδεία, η οποία υιοθετήθηκε από το Υπουργικό Συμβούλιο στις 28 Ιουνίου 2022. Κατά την κρίση μου, η κορωνίδα των εισηγήσεων είναι η προώθηση της χρηματοοικονομικής παιδείας στην κοινωνία με οριζόντιο τρόπο, ιδιαίτερα ανάμεσα στους νέους. Σε πρόσφατο άρθρο (ημερομηνίας 13/03/2024) που συνέγραψα με τον συνάδελφο Καθηγητή του Πανεπιστημίου Κύπρου, Δρ Ανδρέα Μιλιδώνη, τονίσαμε την επιτακτική ανάγκη για την ένταξη υποχρεωτικού και αυτοδύναμου μαθήματος χρηματοοικονομικής παιδείας (personal finance) στη μέση εκπαίδευση. Σε αυτήν την κατεύθυνση, η έκθεση της Εθνικής Στρατηγικής περιλαμβάνει ειδικά διαμορφωμένο μάθημα το οποίο σχεδιάστηκε να διδάσκεται 50 λεπτά την εβδομάδα για 25 εβδομάδες και πέρα από τα πολύ θεμελιώδη στοιχεία χρηματοοικονομικών, περιλαμβάνει και θεματολογία που άπτεται του ψηφιακού χρηματοοικονομικού αλφαβητισμού.
Ήταν με μεγάλη ευχαρίστηση που ακούσαμε τον Πρόεδρο της Δημοκρατίας να ανακοινώνει από το βήμα του συνεδρίου της ΚΤΚ ότι «… για την προώθηση του χρηματοοικονομικού αλφαβητισμού, το Υπουργείο Παιδείας, Αθλητισμού και Νεολαίας έχει προγραμματίσει όπως, κατά την επόμενη σχολική χρονιά, εφαρμοστεί σε όλα τα τμήματα της Γ΄ Γυμνασίου παγκύπρια, παρεμβατικό πρόγραμμα χρηματοοικονομικής εκπαίδευσης». Παράλληλα, ο Πρόεδρος της Δημοκρατίας ανακοίνωσε και «… την έναρξη, μέσα στο πλαίσιο του μαθήματος της Αγωγής Ζωής στη Δημοτική Εκπαίδευση, την καλλιέργεια δεξιοτήτων χρηματοοικονομικού αλφαβητισμού». Συγχαίρω την Υπουργό Παιδείας, Αθλητισμού και Νεολαίας και όλους όσοι συνέδραμαν στην προσπάθεια προώθησης της χρηματοοικονομικής παιδείας στο εκπαιδευτικό σύστημα! Όπως σωστά εντοπίστηκε, η ενίσχυση του ψηφιακού χρηματοοικονομικού αλφαβητισμού ξεκινάει με τη διαμόρφωση σωστής κουλτούρας μέσα από τα σχολεία μας από νεαρή ηλικία.
Η μεγάλη επιτυχία του συνεδρίου της ΚΤΚ συνοδεύτηκε και με την επίσημη ανακοίνωση της ένταξης της χρηματοοικονομικής παιδείας στο εκπαιδευτικό σύστημα. Παρόλο που αυτό αποτελεί ένα σημαντικό βήμα προς τα εμπρός, όπως επισημάνθηκε στο πρόσφατο άρθρο (ημερομηνίας 13/03/2024), η εισαγωγή ενός μαθήματος χρηματοοικονομικής παιδείας σε περιστασιακή βάση, όπως συμβαίνει για παράδειγμα με τα μαθήματα της σεξουαλικής διαπαιδαγώγησης, δεν αποτελεί τη βέλτιστη επιλογή (first-best solution). Η χρηματοοικονομική παιδεία απαιτεί και αξίζει μια συστηματική και ολοκληρωμένη προσέγγιση προσανατολισμένη στην κατεύθυνση ενός υποχρεωτικού και αυτοδύναμου μαθήματος. Η Κύπρος πρέπει να αποφύγει «κακές πρακτικές» άλλων χωρών, όπως για παράδειγμα αυτό της Αγγλίας, η οποία το 2014 υιοθέτησε το περιστασιακό μοντέλο για το μάθημα της χρηματοοικονομικής παιδείας και δέκα χρόνια αργότερα ειδήμονες του χώρου κατέληξαν να το επικρίνουν και να το χαρακτηρίζουν ως μια «κενή νίκη» της τότε κυβέρνησης της Αγγλίας.
Εν κατακλείδι, τονίζω με έμφαση ότι «η πορεία προς τα ΕΜΠΡΟΣ – the way FORWARD» απαιτεί εντατικοποίηση της προσπάθειας και συνένωση δυνάμεων, ώστε να πορευτούμε όσο πιο σύντομα γίνεται στην υποχρεωτική και αυτοδύναμη ενσωμάτωση της χρηματοοικονομικής παιδείας στο εκπαιδευτικό σύστημα της Κύπρου. Υπάρχει επιτακτική ανάγκη να προσφέρουμε τα εφόδια ειδικότερα στους νέους του τόπους μας κατά στοχευμένο, συντονισμένο και συνεχή τρόπο για να φτιάξουμε πιο ανθεκτικές στις χρηματοοικονομικές και ψηφιακές προκλήσεις μελλοντικές γενιές. Με αυτό τον τρόπο μπορούμε να συμβάλουμε στην ανοικοδόμηση μιας πιο βιώσιμης και ανθεκτικής κοινωνίας και οικονομίας στην εποχή της 5ης βιομηχανικής επανάστασης όπου μαζί με τον ψηφιακό και χρηματοοικονομικό συνυπάρχει, πλέον, και ο πράσινος μετασχηματισμός.
*Αναπληρωτής Καθηγητής Χρηματοοικονομικής
Τεχνολογικό Πανεπιστήμιο Κύπρου
Πρόεδρος του Financial Wellbeing Institute
