Δρ. Παναγιώτης Χ. Ανδρέου*
Στην Κύπρο του 2025, όπου η τεχνολογία επιταχύνει κάθε πτυχή της οικονομικής ζωής και η έκθεση του πολίτη σε χρηματοοικονομικές αποφάσεις είναι καθημερινή και διαρκής, ένα στατιστικό στοιχείο συνεχίζει να προκαλεί εύλογο προβληματισμό: 6 στους 10 Κύπριους είναι χρηματοοικονομικά αναλφάβητοι. Δεν πρόκειται για μια απλή διαπίστωση αλλά είναι το συμπέρασμα που αναδεικνύεται με επιστημονική σαφήνεια μέσα από μελέτες του Τεχνολογικού Πανεπιστημίου Κύπρου (ΤΕΠΑΚ).
Οι συστηματικές μελέτες του ΤΕΠΑΚ, που ξεκίνησαν το 2016, ανέδειξαν τη διάσταση του φαινομένου διαχρονικά, μέσα από μια αυστηρά επιστημονική προσέγγιση. Συγκεκριμένα, βασίστηκαν σε ερωτηματολόγια εναρμονισμένα με τα διεθνή πρότυπα του Οργανισμού Οικονομικής Συνεργασίας και Ανάπτυξης (ΟΟΣΑ) και εστίασαν στις βασικές γνώσεις και δεξιότητες που απαιτούνται για την κατανόηση θεμελιωδών εννοιών, όπως ο ανατοκισμός, ο πληθωρισμός, η χρονική αξία του χρήματος, η διαχείριση του χρέους και η διαφοροποίηση των επενδύσεων. Οι έρευνες κάλυψαν το πλήρες ηλικιακό φάσμα των 15 έως 65 ετών, δίνοντας ιδιαίτερη έμφαση στους νέους και ειδικότερα στην κρίσιμη ηλικιακή ομάδα των 18 έως 29 ετών.
Το μεγάλο συμπέρασμα παραμένει σταθερό και ανησυχητικό αφού περίπου το 60% του κυπριακού πληθυσμού δεν φαίνεται να διαθέτει βασικές χρηματοοικονομικές γνώσεις. Όπως χαρακτηριστικά προκύπτει από τα ευρήματα, τα χαμηλά επίπεδα χρηματοοικονομικού αλφαβητισμού δεν περιορίζονται σε άτομα χωρίς πρόσβαση στην τυπική εκπαίδευση, αλλά καταγράφονται ακόμη και σε κατόχους πανεπιστημιακού τίτλου. Επιπλέον, οι αναλύσεις των ερευνητικών ευρημάτων του ΤΕΠΑΚ αποτυπώνουν μια σειρά από δομικά χαρακτηριστικά του χρηματοοικονομικού αναλφαβητισμού στην Κύπρο:
- Το φαινόμενο είναι εντονότερο στις γυναίκες. Σε μελέτη όπου το ερευνητικό δείγμα φοιτητών και φοιτητριών που φοιτούσαν σε πέντε κυπριακά πανεπιστήμια, καταγράφηκε ότι περίπου το 70% των φοιτητριών αδυνατούσε να απαντήσει σωστά σε βασικές ερωτήσεις οικονομικού περιεχομένου, έναντι 55% των φοιτητών. Το έμφυλο αυτό χάσμα πιθανόν δεν αποτελεί απλώς ένα στατιστικό εύρημα, αλλά ενδέχεται να αντανακλά βαθύτερες ανισότητες στην πρόσβαση στην οικονομική γνώση, στις ευκαιρίες επαγγελματικής ενδυνάμωσης και, τελικά, στη δυνατότητα οικονομικής αυτονομίας.
- Η ηλικία δεν προστατεύει από την άγνοια. Οι έρευνες καταγράφουν ότι το πρόβλημα είναι εντονότερο στους νέους, ακόμη και μεταξύ αυτών που έχουν λάβει πανεπιστημιακή εκπαίδευση. Οι νέοι, παρά τη γενική εξοικείωσή τους με την τεχνολογία, εμφανίζουν κενά στην κατανόηση βασικών χρηματοοικονομικών εννοιών.
- Η οικονομική παιδεία φαίνεται να έχει και ταξικές διαστάσεις. Στις σχετικές μελέτες διαπιστώνεται ότι η σοβαρότητα του προβλήματος αυξάνεται όσο μειώνεται το οικογενειακό εισόδημα. Συγκεκριμένα, τα αποτελέσματα δείχνουν ότι σε νοικοκυριά με ετήσιο εισόδημα έως €20.000, το ποσοστό χρηματοοικονομικού αναλφαβητισμού φθάνει έως και το 70%.
- Η εκπαίδευση λειτουργεί ως ασπίδα και εργαλείο λήψης καλών αποφάσεων. Ένα από τα πλέον ενδιαφέροντα ευρήματα των ερευνών αφορά την επίδραση της οικονομικής εκπαίδευσης στο επίπεδο χρηματοοικονομικής γνώσης. Όσοι είχαν την ευκαιρία να παρακολουθήσουν μαθήματα οικονομικών στο σχολείο εμφανίζουν αισθητά υψηλότερα επίπεδα κατανόησης και δεξιοτήτων. Αυτό το εύρημα συνάδει με τη διεθνή βιβλιογραφία, σύμφωνα με την οποία η χρηματοοικονομική εκπαίδευση συμβάλλει θετικά στη διαμόρφωση σωστής οικονομικής συμπεριφοράς από νεαρή ηλικία.
Τόσο από τις μελέτες του ΤΕΠΑΚ όσο και από τη διεθνή βιβλιογραφία προκύπτει ότι ο χρηματοοικονομικός αλφαβητισμός δεν είναι πολυτέλεια, αλλά βασική προϋπόθεση για την οικονομική ευημερία, την κοινωνική συμμετοχή και την προστασία από μορφές οικονομικής εκμετάλλευσης. Πολίτες χωρίς βασικές γνώσεις διαχείρισης προσωπικών οικονομικών είναι πιο ευάλωτοι σε υπερχρέωση, καθυστερούν να προγραμματίσουν τη συνταξιοδότησή τους, διστάζουν να χρησιμοποιήσουν ψηφιακές τραπεζικές υπηρεσίες και είναι περισσότερο επιρρεπείς σε οικονομικές απάτες. Αντίθετα, οι χρηματοοικονομικά εγγράμματοι πολίτες είναι πιο πιθανό να αποταμιεύουν, να επενδύουν υπεύθυνα, να διαχειρίζονται το χρέος τους αποτελεσματικά και να λαμβάνουν καλύτερες αποφάσεις για το οικονομικό τους μέλλον.
Να σημειωθεί ότι πέρα από τις συστηματικές μελέτες του ΤΕΠΑΚ, αντίστοιχα ευρήματα προκύπτουν και από τις έρευνες που έχει εκπονήσει η Κεντρική Τράπεζα της Κύπρου οι οποίες επιβεβαιώνουν την εκτεταμένη έλλειψη βασικών χρηματοοικονομικών γνώσεων στον πληθυσμό. Η πρόκληση πλέον είναι η μετάβαση από τη διαπίστωση στη δράση. Η χάραξη της Εθνικής Στρατηγικής για την Προώθηση του Χρηματοοικονομικού Αλφαβητισμού το 2022 και η ενεργοποίηση της Κυπριακής Επιτροπής Χρηματοοικονομικού Αλφαβητισμού και Παιδείας (ΚΕΧΑΠ) είναι θετικά βήματα. Παρόλο που η Κύπρος έχει διανύσει ήδη σημαντική απόσταση ως προς τη διαμόρφωση στρατηγικής, στον τομέα της υλοποίησης απομένει ακόμη μακρύς δρόμος. Γι’ αυτό, απαιτείται επιτάχυνση, εμβάθυνση και ουσιαστική διείσδυση στη βάση της κοινωνίας.
Η ανάγκη για άμεση και ουσιαστική δράση γίνεται ακόμη πιο επιτακτική αν αναλογιστούμε ότι ο χρηματοοικονομικός αναλφαβητισμός δεν είναι πρόβλημα των «άλλων» ή μια απειλή που ενδέχεται να εμφανιστεί στο μέλλον. Είναι ένα υπαρκτό, καθημερινό φαινόμενο που δρα υποδόρια και υπονομεύει την ατομική ευημερία, τη σταθερότητα των νοικοκυριών και, τελικά, την ανθεκτικότητα της ίδιας της κοινωνίας. Πρόκειται για έναν «καθρέφτη» που, ανάμεσα σε άλλα, αντανακλά τις αδυναμίες του εκπαιδευτικού μας συστήματος (από το οποίο απουσιάζει ένα θεσμοθετημένο και αυτόνομο μάθημα χρηματοοικονομικής παιδείας) αλλά και τη συνεχιζόμενη δυσκολία πρόσβασης σε αξιόπιστη οικονομική γνώση.
Καταλήγοντας, το ερώτημα «Πιστεύεις ότι ξέρεις να διαχειρίζεσαι τα οικονομικά σου;» αποκτά ακόμη μεγαλύτερη βαρύτητα μέσα από τα επιστημονικά ευρήματα. Και αυτό γιατί η πλειοψηφία των πολιτών στην Κύπρο παρουσιάζει σημαντικά κενά γεγονός που δεν πρέπει να μας αφήνει αδιάφορους. Η χρηματοοικονομική παιδεία δεν είναι μόνο κρίσιμο ζήτημα ευθύνης και κοινωνικής συνοχής, αλλά είναι και ένα συλλογικό αγαθό. Μια κοινωνία που επενδύει σε αυτό δημιουργεί ισχυρότερες οικονομικές βάσεις, μειώνει τις ανισότητες και προετοιμάζει τις επόμενες γενιές για μια πορεία βιώσιμης ανάπτυξης.
Δημοσιευμένες μελέτες του Τεχνολογικού Πανεπιστημίου Κύπρου (ΤΕΠΑΚ)
Andreou, P.C. and Philip, D. (2018). Financial knowledge among university students and implications for personal debt and fraudulent investments. Cyprus Economic Policy Review, 11(2), 3–23.
Andreou, P.C. and Anyfantaki, S. (2021). Financial literacy and its influence on internet banking behavior. European Management Journal, 39(5), pp.658-674.
Andreou, P.C., Anyfantaki, S. and Atkinson, A. (2023). Financial literacy for financial resilience: Evidence from Cyprus during the pandemic period. Cyprus Economic Policy Review, 17, 27–54.
*Αναπληρωτής Καθηγητής Χρηματοοικονομικής στο Τεχνολογικό Πανεπιστήμιο Κύπρου
Πρόεδρος του Financial Wellbeing Institute
