Δρ. Ανδρέας Πουλλικκάς*
Η Τουρκία έχει υιοθετήσει μια πολυδιάστατη ενεργειακή στρατηγική με βασικούς στόχους την ενίσχυση της ενεργειακής της αυτονομίας, την ανάδειξή της ως περιφερειακού ενεργειακού κόμβου και την άσκηση γεωπολιτικής επιρροής μέσω της ενέργειας. Η στρατηγική αυτή συνδυάζει μαζικές επενδύσεις σε ανανεώσιμες πηγές ενέργειας, στην ανάπτυξη πυρηνικής ενέργειας και στη διαμόρφωση πλέγματος αγωγών ρωσικού και αζέρικου φυσικού αερίου. Παράλληλα, η τουρκική πολιτική περιλαμβάνει τη συστηματική παρενόχληση ερευνητικών και γεωτρητικών εργασιών άλλων κρατών στην Ανατολική Μεσόγειο, μετατοπίζοντας την περιφερειακή ατζέντα από την ενεργειακή συνεργασία στη διαχείριση κρίσεων και καθιστώντας την ενέργεια εργαλείο διπλωματικής πίεσης.
Το θεσμικό πλαίσιο που διέπει αυτή την πολιτική βασίζεται σε τρεις θεμελιώδεις άξονες, όπως, (α) τον δραστικό περιορισμό της ενεργειακής εξάρτησης από εισαγωγές, (β) την ταχεία ανάπτυξη εγχώριων πηγών, ιδιαίτερα ανανεώσιμων πηγών ενέργειας και πυρηνικής ενέργειας, και (γ) στην οικοδόμηση μιας ασφαλούς και προβλέψιμης ενεργειακής αγοράς. Ενδεικτικά, στοχεύεται η μείωση των εισαγωγών φυσικού αερίου στο 18,9% μέχρι το 2025, η εγκατάσταση 52,9 γιγαβάτ φωτοβολταϊκών και 29,6 γιγαβάτ αιολικών ως το 2035, ενώ προγραμματίζεται η ενσωμάτωση 7,2 γιγαβάτ πυρηνικής ισχύος από τη λειτουργία του πυρηνικού εργοστασίου στο Άκουγιου έως το 2028. Παράλληλα, η πρώτη κλιματική νομοθεσία της Τουρκίας θεσπίζει την ίδρυση εθνικού συστήματος εμπορίας εκπομπών αερίων, τη θέσπιση φορολογίας άνθρακα και την επίτευξη κλιματικής ουδετερότητας με ορίζοντα το έτος 2053.
Στον τομέα των υποδομών φυσικού αερίου, η Τουρκία έχει εξασφαλίσει σημαντικές πηγές μέσω περιφερειακών αγωγών που αποτελούν μέρος της προσπάθειάς της να καταστεί ενεργειακός κόμβος μεταξύ Ασίας, Μέσης Ανατολής και Ευρώπης. Ο αγωγός TurkStream από το 2020 διοχετεύει ρωσικό φυσικό αέριο προς Τουρκία, Βουλγαρία, Ελλάδα και Βόρεια Μακεδονία, ενώ ο TANAP (Trans-Anatolian Natural Gas Pipeline) συνιστά τον κεντρικό άξονα του Southern Gas Corridor που καταλήγει στην ΕΕ. Επιπρόσθετα, το εγχώριο κοίτασμα Sakarya, στη Μαύρη Θάλασσα, αναμένεται να καλύπτει μέχρι το 2026 περίπου το 30% της κατανάλωσης φυσικού αερίου από τα τουρκικά νοικοκυριά. Στον τομέα των ανανεώσιμων πηγών ενέργειας, η Τουρκία έχει καταγράψει αξιόλογη πρόοδο, με την ηλιακή εγκατεστημένη ισχύ να υπερδιπλασιάζεται σε 19,6 γιγαβάτ μέσα σε δυόμισι έτη, εξοικονομώντας εισαγωγές φυσικού αερίου αξίας 15 δισεκατομμυρίων δολαρίων. Οι διαγωνισμοί μετά το 2025 για ανανεώσιμη ισχύ 2 γιγαβάτ ετησίως ενισχύουν τον στόχο 64.7% ανανεώσιμης εγκατεστημένης ισχύος ως το 2035.
Παράλληλα, η Άγκυρα χρησιμοποιεί την ενέργεια ως όχημα άσκησης γεωπολιτικής επιρροής. Το δόγμα της «Γαλάζιας Πατρίδας» αποσκοπεί στην εδραίωση του ελέγχου μεγάλων θαλάσσιων περιοχών στην Ανατολική Μεσόγειο και στο Αιγαίο, αγνοώντας τις οριζόμενες από τη Σύμβαση των Ηνωμένων Εθνών για το Δίκαιο της Θάλασσας (United Nations Convention on the Law of the Sea – UNCLOS), την οποία η Τουρκία δεν έχει επικυρώσει.
Στο πλαίσιο αυτής της πολιτικής, η Τουρκία προχωρά σε άσκηση στρατιωτικής πίεσης και παρεμβάσεις σε ερευνητικές και γεωτρητικές δραστηριότητες της Κυπριακής Δημοκρατίας και της Ελλάδας, σύναψη αμφιλεγόμενων διμερών συμφωνιών, όπως το τουρκολιβυκό μνημόνιο, που παρακάμπτουν τα δικαιώματα ελληνικών νησιών και προκαλούν εντάσεις με την ΕΕ και γειτονικές χώρες, υποστήριξη των διεκδικήσεων του ψευδοκράτους, διεκδικώντας συνεκμετάλλευση των υδρογονανθράκων εντός ΑΟΖ της Κυπριακής Δημοκρατίας και συγχρόνως, αξιοποιεί μεγάλης κλίμακας στρατιωτικές ασκήσεις και ναυτικές αναπτύξεις ως πρακτική άσκηση ελέγχου επί των αμφισβητούμενων, από την ίδια, θαλάσσιων περιοχών. Η εφαρμογή αυτού του δόγματος συνοδεύεται από ρητή στρατιωτική παρουσία και παρεμβάσεις σε σεισμικές έρευνες και γεωτρήσεις κρατών (Ελλάδας και Κύπρου), παράλληλα με αμφισβητήσεις επί της κυριαρχίας εδαφών και ΑΟΖ. Αυτές οι επιθετικές πρακτικές έχουν πολύπλευρες επιπτώσεις αφού εντείνουν τις εντάσεις στην περιοχή, προκαλούν αύξηση των εξοπλισμών από τα παράκτια κράτη, επιταχύνουν τη σύναψη συμμαχιών, όπως οι τριμερείς συνεργασίες μεταξύ Ελλάδας, Κύπρου και Ισραήλ, και ενισχύουν τις ενεργειακές υποδομές σε ανταγωνιστικά προς την Τουρκία κέντρα, όπως είναι η Αίγυπτος.
Η Κύπρος αντιμετωπίζει σημαντικές προκλήσεις από την τουρκική αμφισβήτηση, καθώς η Τουρκία κατά διαστήματα προχωρά σε σεισμικές έρευνες και γεωτρήσεις εντός της κυπριακής ΑΟΖ, υποστηρίζοντας, κατά την ίδια, τα δικαιώματα της τουρκοκυπριακής κοινότητας. Επιπλέον, επιχειρείται η παρεμπόδιση της ηλεκτρικής διασύνδεσης της Κύπρου με το ευρωπαϊκό σύστημα. Παρά τις προκλήσεις η Κύπρος συνεχίζει μεθοδικά το ενεργειακό της πρόγραμμα, επιδιώκοντας αμοιβαία επωφελείς συνεργασίες με ευρωπαϊκούς και περιφερειακούς εταίρους. Προσβλέπει στη σταδιακή ένταξη του κυπριακού φυσικού αερίου στα διευρωπαϊκά δίκτυα μεταφοράς μέσω νέων ή υφιστάμενων υποδομών. Επίσης επιδιώκει τη δημιουργία κατάλληλων ηλεκτρικών διασυνδέσεων έτσι ώστε να αρθεί η ενεργειακή απομόνωση της Κύπρου και συνάμα, η χώρα μας να καταστεί κόμβος διακίνησης ηλεκτρισμού από και προς την ΕΕ και από και προς το Ισραήλ και την Αίγυπτο, αυξάνοντας παράλληλα την ενεργειακή µας ασφάλεια.
Σήμερα, η Κύπρος αποτελεί το μοναδικό κράτος-μέλος της ΕΕ που βρίσκεται σε ενεργειακή απομόνωση, χωρίς ηλεκτρική διασύνδεση με άλλες ευρωπαϊκές χώρες, γεγονός που οδηγεί σε παρεκκλίσεις από τις υποχρεώσεις που απορρέουν στην ενοποιημένη και διαφανή λειτουργία μιας ανταγωνιστικής ενιαίας αγοράς ηλεκτρισμού στην ΕΕ. Οι παρεκκλίσεις αυτές καλύπτουν κρίσιμους τομείς της λειτουργίας της αγοράς ηλεκτρισμού, της ρύθμισης και της διαχείρισης των μηχανισμών εξισορρόπησης καθώς η γεωγραφική απομόνωση της Κύπρου νησιού δεν επιτρέπει την ουσιαστική ένταξή της στην ενιαία ευρωπαϊκή αγορά ηλεκτρισμού. Επιπλέον, η Κύπρος έχει εξασφαλίσει παρέκκλιση από την εφαρμογή των μέτρων για διαχωρισμό των δραστηριοτήτων παραγωγής και προμήθειας από τις δραστηριότητες εκμετάλλευσης του δικτύου, τόσο στον τομέα του ηλεκτρισμού όσο και στον τομέα του φυσικού αερίου.
Παρ’ όλα αυτά, η πορεία προς την υλοποίηση ηλεκτρικών διασυνδέσεων, όπως το έργο της ηλεκτρικής διασύνδεσης GSI, πρόκειται να ανατρέψει δραστικά τα δεδομένα, αφού με τη σύνδεση της Κύπρου με τα ηλεκτρικά συστήματα μεταφοράς άλλων κρατών μελών οι παρεκκλίσεις αυτές παύουν να ισχύουν και η Κύπρος υποχρεούται να εφαρμόσει πλήρως τη σχετική νομοθεσία της ΕΕ. Οδηγώντας έτσι σε σημαντική βελτίωση της αγοράς ηλεκτρισμού, με πολλαπλά οφέλη για τους καταναλωτές και την ενεργειακή αειφορία, όπως τη δυνατότητα πρόσβασης των καταναλωτών σε μεγαλύτερη γκάμα προμηθευτών, αύξηση της αξιοπιστίας του ηλεκτρικού συστήματος και αυξημένη αειφορία μέσω της αμφίδρομης πρόσβασης σε καθαρές πηγές ενέργειας.
Καθοριστική είναι και η γεωπολιτική διάσταση των ηλεκτρικών διασυνδέσεων. Η Κύπρος αποκτά διαμετακομιστικό και διασυνδετικό ρόλο, τόσο μέσω της ηλεκτρικής διασύνδεσης GSI (Ισραήλ-Κύπρος-Ελλάδα) όσο και μέσω της αναδυόμενης πρωτοβουλίας του οικονομικού διαδρόμου IMEC (India-Middle East-Europe Corridor), που φιλοδοξεί να ενώσει ενεργειακές και τεχνολογικές υποδομές από την Ινδία και Μέση Ανατολή έως την Ευρώπη. Η Κύπρος, ως ενεργό μέλος της ενιαίας αγοράς της ΕΕ, μετατρέπεται σε στρατηγικό κόμβο για τη μεταφορά και ενδεχομένως την αποθήκευση ενέργειας στη νοτιοανατολική πύλη της ΕΕ, ενισχύοντας τη συνολική ενεργειακή ασφάλεια της περιοχής.
Τέτοια εξέλιξη δημιουργεί όχι μόνο πλεονεκτήματα για τους καταναλωτές αλλά συμβάλλει και στη συνολική ασφάλεια εφοδιασμού της ΕΕ, η οποία αναζητά βιώσιμες και σταθερές λύσεις απέναντι στις γεωπολιτικές προκλήσεις που επιβάλλει η Τουρκία. Η μόνη οδός για τη διαρκή ειρήνη και ασφάλεια στην περιοχή περνά μέσα από την εφαρμογή διεθνούς δικαίου, την προώθηση διαλόγου οριοθέτησης θαλάσσιων ζωνών και τη δημιουργία κοινών υποδομών που θα αναβαθμίσουν το ενεργειακό οικοσύστημα της Ανατολικής Μεσογείου, προς όφελος όλων των εμπλεκόμενων χωρών και της ευρωπαϊκής ολοκλήρωσης συνολικά.
Μέσα σε αυτό το πλαίσιο, καθίσταται σαφές ότι απαιτείται συντονισμένη και δυναμική παρέμβαση της ΕΕ προς την Τουρκία, προκειμένου να αρθούν τα εμπόδια που δημιουργεί για την εκμετάλλευση των εγχώριων κοιτασμάτων φυσικού αερίου της Κύπρου και για τις στρατηγικές διασυνδέσεις της Κύπρου με το ηλεκτρικό δίκτυο της ΕΕ, όπως είναι το έργο GSI. Η ενεργή υποστήριξη και η άσκηση πίεσης από την ΕΕ είναι απαραίτητες, όχι μόνο για τη διασφάλιση της ενεργειακής ενοποίησης της Κύπρου με την ΕΕ, αλλά και για την προάσπιση των βασικών αρχών και αξιών της ΕΕ σχετικά με τον σεβασμό της κυριαρχίας και των δικαιωμάτων των κρατών μελών της.
*Καθηγητής Ενεργειακών Συστημάτων
Frederick University
