Τις ίδιες περίπου μέρες όμως, 9-10 Σεπτεμβρίου 1955, 3.360 χλμ. περίπου πιο μακριά από την Κωνσταντινούπολη, στη μακρινή Τασκένδη του Ουζμπεκιστάν υπήρξαν άγριες συμπλοκές μεταξύ κομμουνιστών, με εκατοντάδες τραυματίες. Οι πρωτοφανούς αγριότητες συγκρούσεις έγιναν μεταξύ οπαδών του τότε Γ.Γ. του Κ.Κ.Ε. Νίκου Ζαχαριάδη και αντιπάλων του «φραξιονιστών», που δρούσαν υπονομευτικά εναντίον του ηγέτη του Κ.Κ.Ε. Το 1953 πέθανε ο Στάλιν και υπήρχε πλέον μια γενικότερη προσπάθεια από τον Χρουστσόφ και τους συνεργάτες του για να αναθεώρηση πολλών πραγμάτων, όχι μόνο στο ΚΚΣΕ, αλλά και γενικότερα.
Τασκένδη: η «πρωτεύουσα», των πολιτικών προσφύγων
Μετά την ήττα του ΔΣΕ στον Εμφύλιο, 56.000-60.000 μαχητές του ΔΣΕ με τις οικογένειές τους και όχι μόνο βρήκαν καταφύγιο στην ΕΣΣΔ και σε άλλες κομμουνιστικές χώρες.
Από όσους βρέθηκαν στην ΕΣΣΔ, οι περισσότεροι, περίπου 12.000 βρέθηκαν στην Τασκένδη, την πρωτεύουσα του Ουζμπεκιστάν. Εκεί, κατά τη διάρκεια του Β’ ΠΠ είχαν μεταφερθεί πολλές βιομηχανίες από την ευρωπαϊκή Ρωσία για να μην πέσουν στα χέρια των Γερμανών. Υπήρχε μεγάλη ανάγκη για εργατικά χέρια κι έτσι θεωρήθηκε ως η καταλληλότερη πόλη για εγκατάσταση 12.000 Ελλήνων πολιτικών προσφύγων (αλλού γίνονται αναφορές για 16.000). Όμως, αυτόματα δημιουργήθηκε ένα μεγάλο πρόβλημα: πού θα στεγάζονταν οι Ελληνίδες και οι Έλληνες πρόσφυγες; Βρέθηκε μια πρόχειρη λύση, να εγκατασταθούν σε ξύλινες παράγκες και σπίτια χτισμένα με πλίνθους. Σε αυτά κρατούνταν προηγουμένως Γερμανοί και Ιάπωνες αιχμάλωτοι. Οι συνθήκες διαβίωσης εκεί όμως δεν ήταν ιδανικές, το αντίθετο θα λέγαμε.
Ο Γιώργης Βοντίτσιος – Γούσιας, στο βιβλίο του «Οι αιτίες για τις ήττες, τη διάσπαση του ΚΚΕ και της ελληνικής αριστεράς», Τόμος Β’ σελ. 26 γράφει:
«Τον κόσμο μας που θα έφτανε στην Τασκένδη τον έβαζαν σε καταυλισμούς δίπλα σε εργοστάσια ή κοντά σε οικοδομικές επιχειρήσεις. Οι καταυλισμοί αυτοί (μαχαλάδες) ονομάστηκαν Πολιτείες (Γκαραντόκ). Η πιο μεγάλη πολιτεία (σημ: υπήρχαν δεκάξι τέτοιες Πολιτείες) βρίσκονταν στο Γιαλαγκάτς, εκεί ήταν και το οίκημα της κομματικής μας καθοδήγησης. Τα οικήματα όπου στεγάζονταν οι μαχητές μας ήταν μεγάλοι θάλαμοι με ξύλινα κρεβάτια στη σειρά και με άλλα κρεβάτια από πάνω. Οι άντρες ζούσαν σε θαλάμους αντρών και οι γυναίκες σε θαλάμους γυναικών. Η πλειοψηφία των γυναικών ήταν παντρεμένες και δεν μπορούσαν να ζήσουν με τους άντρες τους… Σε όλους δόθηκε δουλειά. Σε στρατιωτικούς σχηματισμούς, συνταγμένοι πήγαιναν στη δουλειά και συνταγμένοι γύριζαν. Οι μονάδες οι στρατιωτικές όπως τις είχαμε από το αντάρτικο έτσι παρέμειναν, με την ίδια στρατιωτική πειθαρχία… Οι όροι πειθαρχίας που επέβαλε η στρατιωτική διοίκηση των Σοβιετικών στους πολιτικούς πρόσφυγες ήταν πολύ αυστηροί. Όροι στρατώνα σε εμπόλεμη κατάσταση. Προσκλητήριο βράδυ, πρωί και τις ώρες του συσσιτίου. Υποχρεωτικές ώρες σιωπητηρίων και εγερτηρίων. Απαγορεύονταν να λείψει κανείς από τον καταυλισμό του. Απαγορεύονταν να δημιουργούν σχέσεις με Σοβιετικούς πολίτες και ειδικά με γυναίκες».
Πώς και γιατί έγιναν τα γεγονότα της Τασκένδης;
Όπως γράφει ο Σερραίος Θωμάς Δρίτσιος, ιστορικό στέλεχος του ΚΚΕ και αρχισυντάκτης της εφημερίδας των πολιτικών προσφύγων στην Ουγγαρία, στο βιβλίο του «Η εξέγερση της Τασκένδης – Εκεί που ράγισε η καρδιά μας», Αθήνα 1984, όσο ζούσε ακόμα ο Στάλιν «δεν θα μπορούσε να κουνηθεί ούτε φυλλαράκι και στην προσφυγιά της Τασκένδης. Με τη νέα ηγεσία Χρουστσόφ άρχισε το λεγόμενο «λιώσιμο των πάγων». Η «αποσταλινοποίηση». Η αποκατάσταση της «σοσιαλιστικής νομιμότητας». Και μαζί μ’ αυτά, άρχισε να κατανικιέται κάπως η φοβία για διωγμό, να λειτουργεί η κριτική σκέψη των αγωνιστών και το φοβισμένο ψέλλισμα να γίνεται τολμηρός λόγος». Όλα αυτά είχαν επίδραση στο παγκόσμιο κομμουνιστικό κίνημα και φυσικά και στο ΚΚΕ.
Όμως, και πάλι δεν θα γινόταν τίποτα στην Τασκένδη, αν δεν υπήρχαν κάποιου είδους συνεννοήσεις των αντιζαχαριαδικών με τους ηγέτες του ΚΚ του Ουζμπεκιστάν και όχι μόνο. Αυτό παραδέχονται δύο στελέχη του ΚΚΕ, τους οποίους ο Δρίτσιος αναφέρει με τα αρχικά τους. Ο Μ.Π. αναφέρει ότι υπήρχαν αρκετά στελέχη που επικοινωνούσαν απευθείας ή με επιστολές, με ηγετικούς παράγοντες του ΚΚ Ουζμπεκιστάν εκφράζοντας αγωνία για την καθοδήγηση του ΚΚΕ.
Ένα άλλο στέλεχος, ο Γ.Ζ.-Κ, αναφέρει ότι τα προβλήματα που προέκυψαν από τη Γ’ Συνδιάσκεψη και οι διαγραφές ηγετικών στελεχών συζητήθηκαν από πολλά στελέχη με υπεύθυνους του ΚΚΣΕ. Με την ενθάρρυνση αυτών των στελεχών έστειλαν επιστολές στην ηγεσία του ΚΚΣΕ με τις οποίες εξέφραζαν τις απόψεις τους για τις ήττες και ζητούσαν να βρεθούν τα λάθη και οι αιτίες τους.
Ο Μ.Π. αναφέρει ότι σε αυτόν και άλλα έξι στελέχη του ΚΚΕ δόθηκε για πρώτη φορά η δυνατότητα να παραθερίσουν στο Σότσι και την Κριμαία. Εφτά άτομα δηλαδή, από τα συνολικά 12.000 που βρίσκονταν στην Τασκένδη μπόρεσαν να παραθερίσουν, για πρώτη φορά μετά από 5-6 χρόνια! Κατά την επιστροφή τους πέρασαν από τη Μόσχα και συναντήθηκαν με τον υπεύθυνο του ΚΚΣΕ για τους Έλληνες πολιτικούς πρόσφυγες και αναφέρθηκαν στο «αλλοπρόσαλλο Ζαχαριαδικό Σχέδιο Προγράμματος του ΚΚΕ», το οποίο είχε διαρρεύσει από τον Γιάννη Ιωαννίδη.
Γενικότερα, όπως είπε και ο Πάνος Δημητρίου σε συνέντευξή του στον Φοίβο Οικονομίδη, που δημοσιεύτηκε στην «Ελευθεροτυπία» στις 3/4/1980, οι αντισταλινικοί που υποστήριζαν τον Χρουστσόφ έβλεπαν με καλό μάτι τους αντιζαχαριαδικούς. Αντίθετα, ο Ζαχαριάδης που κατά τον Δημητρίου έλεγε ότι «οι πλάτες μου στηρίζονται γερά» είχε την εύνοια της παλαιάς φρουράς του ΚΚΣΕ (Μολότοφ, Μαλένκοφ, Καγκάνοβιτς κ.ά.).
Ο Θ. Δρίτσιος είναι σαφής: «Είχανε πλάτες. Οι αντιηγετικοί ακουμπούσαν στους ανανεωτές του Χρουστσόφ. Οι Ζαχαριαδικοί στους σταλινικούς του Μολότοφ. Κι έτσι ενθαρρύνθηκαν, αρχικά, οι αντίστοιχες ιδεολογικές διεργασίες και αναμετρήσεις. Και έτσι αποτολμήθηκαν, τελικά, και οι αιματηρές συγκρούσεις. Χωρίς τέτοιες πλάτες δεν θ’ αποτολμούνταν τίποτε και από οποιονδήποτε. Κάθε άλλος ισχυρισμός θα αποτελούσε λεονταρισμό».
Γιατί όμως τα γεγονότα ξέσπασαν μόνο στην Τασκένδη και όχι και αλλού;
Η σύνθεση της προσφυγικής κοινότητας της Τασκένδης, ήταν πολυάνθρωπη, με αντάρτες από όλες σχεδόν τις περιοχές της Ελλάδας, οι περισσότεροι από τους οποίους ήταν ανώτερα πολιτικά και στρατιωτικά στελέχη. Σημαντικό ρόλο έπαιξαν επίσης και οι συνθήκες διαβίωσης, στις οποίες αναφερθήκαμε. Η προσαρμογή των Ελλήνων στο κλίμα της «βαθιάς» Ασίας ήταν σχεδόν αδύνατη. Ο φυλετικός, ανθρώπινος περίγυρος εντελώς διαφορετικός. Το πολιτιστικό περιβάλλον χαμηλό. Οι συνθήκες στέγασης άθλιες. Οι κανόνες διαβίωσης αυταρχικοί, με «ημερήσιες διαταγές» μέσα στο κλειστό πλαίσιο της προσφυγικής κολεκτίβας. Οι άσχημοι αυτοί όροι διαβίωσης δημιουργούσαν μόνιμα μια γενική δυσφορία και δυσαρέσκεια, που έπαιξε τον ρόλο της στα επεισόδια.
Τα προεόρτια της σύγκρουσης
Από τα τέλη του 1954 είχαν αρχίσει να οργανώνονται οι αντιζαχαριαδικοί (Βαφειάδης, Δημητρίου, Παρτσαλίδης, Ζωγράφος, Κολιγιάννης κ.ά.). Έχοντας και τη βοήθεια των Σοβιετικών αναθεωρητών (ρεβιζιονιστών) άρχισαν τις απειλές και τους προπηλακισμούς σε οπαδούς του Ζαχαριάδη. Ο Δημήτρης Βλαντάς, δεξί χέρι του Γ.Γ. του ΚΚΕ τότε αναφέρεται στην «άστοχη ενέργεια» του Ζαχαριάδη να συγκροτήσει μια «εξωφρενικά μεγάλη σύσκεψη(αχτίβ) στελεχών» στις 18 Αυγούστου 1955 στο θέατρο «Ναβάι» της Τασκένδης. Εκεί έκανε την εμφάνισή της και η φράξια της ΚΟΤ (Κομματικής Οργάνωσης Τασκένδης), με επικεφαλής τους Χατούρο-Δημητρίου που χρησιμοποιώντας τον τόπο της οργάνωσης αλλά και τα μεγάφωνα των πολιτειών (ράδιο-ούζελ) άρχισε να επιτίθεται δημόσια στην ηγεσία του ΚΚΕ και τη γραμμή της. Ο Ζαχαριάδης που με την παρουσία του στην Τασκένδη είχε καταφέρει να μεταπείσει πολλούς φραξιονιστές διέλυσε τη σύσκεψη χωρίς να γίνει ψηφοφορία. «Μετά την παραπάνω σύσκεψη, οι φραξιονιστές ξεχύθηκαν στην Τασκένδη και φώναζαν ότι ο Ζαχαριάδης και ο Βλαντάς έπνιξαν την εσωκομματική δημοκρατία. Απειλούσαν θεούς και δαίμονες. Στις 18/8/1955 οι φραξιονιστές πέρασαν σε τρομοκρατική επίθεση με την καθοδήγηση της σοβιετικής ασφάλειας» γράφει ο Βλαντάς.
Τη νύχτα της 18ης προς 19η Αυγούστου έγινε η πρώτη επίθεση στην 6η «Πολιτεία» (υπήρχαν 16 «Πολιτείες» συνολικά, όπως αναφέραμε). Έσπασαν τις πόρτες σπιτιών οπαδών της Κ.Ε. του ΚΚΕ τσάκισαν στο ξύλο τους ενοίκους, δεν άφησαν τίποτα όρθιο. Η Σοβιετική Αστυνομία έφτασε όταν τα επεισόδια είχαν λήξει και συνέλαβε τα θύματα! «Τρέχαμε στ’ αστυνομικά τμήματα για να τ’ απελευθερώσουμε (τα θύματα)» γράφει ο Βλαντάς και συνεχίζει:
«Από τις 20 Αυγούστου 500 περίπου φραξιονιστές, με όργανα της σοβιετικής ασφάλειας, χωρίστηκαν σε ένα είδος ομάδες εφόδου και έκαναν νυχτερινές επιδρομές στους μαχαλάδες, ενάντια σε υπερασπιστές της Κ.Ε. του Κ.Κ.Ε. Η σοβιετική αστυνομία έπιανε πάντα τα θύματα. Έτσι ωρίμαζε μια γενική σύγκρουση, γιατί οι υπερασπιστές της Κ.Ε. του Κ.Κ.Ε. άρχισαν αυθόρμητα να οργανώνουν την αυτοάμυνά τους. Παρ’ όλα αυτά, ο Ζαχαριάδης εξακολουθούσε να παίζει με την φωτιά…».
Σαν άμεση αφορμή για το ξέσπασμα των γεγονότων ο Βλαντάς φαίνεται να θεωρεί την ανακοίνωση της απόφασης που έγραψε ο Ζαχαριάδης «για την κατάσταση της Τασκένδης». Λέει στην αφήγησή του:
«Διαφώνησα έντονα όχι μόνο για το περιεχόμενο, αλλά και με την ιδέα να δώσουμε στη δημοσιότητα τέτοιο κείμενο, στις γνωστές συνθήκες…». Το βασικό σημείο της απόφασης του Ζαχαριάδη ήταν η καθαίρεση της φραξιονιστικής Κομματικής Επιτροπής της ΚΟ Τασκένδης, η οποία χαρακτηριζόταν ως αντικομματική σπείρα. Ο χαρακτηρισμός ήταν ορθός, κατά τον Βλαντά, αλλά άκαιρος.
9-10 Σεπτεμβρίου 1955: οι έκπληκτοι και έντρομοι Ουζμπέκοι παρακολουθούν τα συντροφικά μαχαιρώματα (στην κυριολεξία…)
Όπως γράφει ο Θ. Δρίτσιος, το ζεστό εκείνο σούρουπο του Σεπτέμβρη (9/9/1955), οι Ουζμπέκοι της Τασκένδης εγκατέλειψτουςους ήσυχους «τσαϊχανάδες» (καταστήματα στα οποία σερβίρεται κυρίως τσάι, αλλά και γενικότερα εστιατόρια με ασιατική κουζίνα) και κατευθύνονταν στα πλινθόχτιστα σπίτια τους όταν καθηλώθηκαν από φωνές που προέρχονταν από τη νοτιοδυτική περίμετρο της πόλης, εκεί που οι «Γκρέκοι παρτιζάνοι» είχαν χτίσει τις «Πολιτείες» (συνοικίες) τους. Σε λίγο οι φωνές και τα ποδοβολητά καλύφθηκαν από τις σειρήνες των ασθενοφόρων που ουρλιάζοντας κατευθύνονταν προς τα νοσοκομεία. «Κάποιο μεγάλο κακό θα γίνεται στους Γκρέκι» έλεγαν μεταξύ τους τρομοκρατημένοι. Έμειναν άγρυπνοι με αναπάντητα ερωτηματικά ως τα μεσάνυχτα. Όταν ξύπνησαν, κακονυχτισμένοι το επόμενο πρωί, η κατάσταση ξεκαθάρισε: ασθενοφόρα, μηχανοκίνητα τμήματα Στρατού και Αστυνομίας, διαμαρτυρόμενοι νοσηλευόμενοι που πετάχτηκαν κακήν κακώς έξω από τα νοσοκομεία για να αντιμετωπιστούν «έκτακτα περιστατικά», αλλά κυρίως οι μαρτυρίες των Ουζμπέκων, γειτόνων των Ελλήνων φανέρωσαν το αναμφισβήτητο γεγονός:
«Οι Γκρέκοι σκοτώνονται μεταξύ τους». Επίκεντρο των ταραχών ήταν τα γραφεία της ΚΟ Τασκένδης, στην οδό Τσαγκίσχανγια. Από εκεί, τα επεισόδια, μεταξύ των κομμουνιστών επεκτάθηκαν σε όλες σχεδόν τις «Πολιτείες» και τις βασικές συγκοινωνιακές αρτηρίες της πόλης…Αναφέρουμε απλά σήμερα, ότι όσα θα διαβάσετε στο Β’ ΜΕΡΟΣ θυμίζουν περισσότερο συμπλοκές σημερινών χούλιγκαν ή και πολύ χειρότερες καταστάσεις. Δεν αναφέρεται πάντως χρήση πυροβόλων όπλων, γιατί δεν υπήρχαν, ενώ όλες οι αφηγήσεις προέρχονται από κομμουνιστές και τα αρχεία του ΚΚΕ και όχι από κάποιους πράκτορες ή τη φαντασία κάποιας ή κάποιου…
Στο Β’ μέρος: Φαλτσέτες, καρεκλοπόδαρα, ιπτάμενα έπιπλα, κοτρόνες κ.ά. στις συμπλοκές μεταξύ κομμουνιστών – Ουζμπέκοι που κατεβαίνουν με τη βία από λεωφορεία και ταξί! – Η «αποκαθήλωση» του Ζαχαριάδη και το πογκρόμ της 19/5/1962.
Βασική πηγή του σημερινού άρθρου ήταν το βιβλίο του Θωμά Δρίτσιου «Η ΕΞΕΓΕΡΣΗ ΤΗΣ ΤΑΣΚΕΝΔΗΣ-Εκεί που ράγισε η καρδιά μας», ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΓΛΑΡΟΣ, 1984.
