Ανήμερα της θλιβερής επετείου της ενάρξεως του «Αττίλα ΙΙ», που σήμανε δυστυχώς την de facto διχοτόμηση της Κύπρου, κρίνουμε σκόπιμη τη συνοπτική παρουσίαση των συμπερασμάτων στα οποία κατέληξε η Εξεταστική Επιτροπή της Βουλής των Ελλήνων και της Βουλής των Αντιπροσώπων της Κυπριακής Δημοκρατίας αναφορικά με την εν λόγω στρατιωτική επιχείρηση των Τούρκων και τα τραγικά επακόλουθά της.
Τα σχετικά πορίσματα της προαναφερθείσης Εξεταστικής Επιτροπής, που περιλαμβάνονται στον περίφημο «Φάκελο Κύπρου», έχουν ως εξής:
Η κυβέρνηση εθνικής ενότητας, η οποία είχε αναλάβει την εξουσία στις 24 Ιουλίου 1974, μετά την αρχική εισβολή των Τούρκων στην Κύπρο («Αττίλας I»), τη συμφωνηθείσα κατάπαυση του πυρός και τη δέσμευση της χώρας για συμμετοχή στη Διάσκεψη της Γενεύης (σύμφωνα με την υπ’ αριθμόν 354/23.7.74 απόφαση του Συμβουλίου Ασφαλείας), βρέθηκε μπροστά σε τετελεσμένα που δεν ήταν δυνατόν να ανατραπούν.
Υπ’ αυτές τις συνθήκες η κυβέρνηση εθνικής ενότητας δεν είχε άλλη επιλογή από το να ακολουθήσει την οδό της διπλωματίας, ώστε να περισώσει ό,τι ήταν δυνατόν.
Ενόσω εξελίσσονταν οι εργασίες της Διασκέψεως, στην οποία συμμετείχαν η Ελλάδα, η Τουρκία, η Μεγάλη Βρετανία και, από ένα χρονικό σημείο και μετά, εκπρόσωποι των Ελληνοκυπρίων (Κληρίδης) και των Τουρκοκυπρίων (Ντενκτάς), η κατάσταση εντός της ελληνικής επικράτειας ήταν χαώδης.
Η γενική επιστράτευση είχε αποτύχει παταγωδώς, στο λεκανοπέδιο της Αττικής ήταν εγκατεστημένες στρατιωτικές δυνάμεις που ελέγχονταναπολύτως από τη χούντα, ενώ καθημερινά διαβιβάζονταν στην κυβέρνηση εθνικής ενότητας πληροφορίες για επικείμενο πραξικόπημα και βίαιες αντιδράσεις από πλευράς διαφόρων ομάδων αξιωματικών.
Τούτων δοθέντων, στις 2 Αυγούστου 1974 τέθηκε σε διαθεσιμότητα ο Ιωαννίδης, στις 11 Αυγούστου απομακρύνθηκαν, παρά τις αντιρρήσεις της στρατιωτικής ηγεσίας, οι στρατιωτικές μονάδες που στάθμευαν στην Αθήνα και σχεδίαζαν την ανατροπή της κυβέρνησης, ενώ στις 19 Αυγούστου αντικαταστάθηκαν οι Μπονάνος, Αρχηγός Ενόπλων Δυνάμεων, και Γαλατσάνος, Αρχηγός του Γενικού Επιτελείου Στρατού, από τους Αρμπούζη και Ντάβο αντίστοιχα.
Στην Κύπρο η εικόνα ήταν πολύ χειρότερη. Η Εθνοφρουρά είχε αποδιοργανωθεί πλήρως, οι διάφορες φατρίες αλληλοσπαράσσονταν, υπήρχε κάμψη του φρονήματος, κυρίως λόγω του πραξικοπήματος κατά του Μακαρίου, ενώ οι Τούρκοι ενίσχυαν αυθαίρετα τις θέσεις τους και τις δυνάμεις του προγεφυρώματος.
Αντιμέτωπος με την ως άνω περιγραφείσα κατάσταση, και με ανοιχτό το ενδεχόμενο νέων εχθροπραξιών στην Κύπρο και γενίκευσης του πολέμου, ο τότε πρωθυπουργός, ο Κωνσταντίνος Καραμανλής, συγκάλεσε στις 3, 13 και 14 Αυγούστου 1974 συσκέψεις με τη στρατιωτική ηγεσία και τους αρμόδιους υπουργούς.
Το συμπέρασμα που προέκυψε από τις συσκέψεις αυτές ήταν πως οποιαδήποτε στρατιωτική επέμβαση στην Κύπρο ήταν ανέφικτη μετά την εγκατάσταση του τουρκικού προγεφυρώματος, καθώς η Τουρκία πλεονεκτούσε σαφέστατα λόγω της μικρής απόστασής της από τη Μεγαλόνησο και της απόλυτης αεροπορικής κυριαρχίας της.
Εξάλλου, όπως προκύπτει από εκθέσεις και μαρτυρικές καταθέσεις στην Επιτροπή, η κατάσταση στην Κύπρο τις παραμονές και κατά τη διάρκεια των επιχειρήσεων του «Αττίλα II» ήταν απογοητευτική σε ό,τι αφορούσε το ελληνικό στρατόπεδο: παντελής αποδιοργάνωση των μονάδων της Εθνικής Φρουράς, πεσμένο ηθικό, μεγάλο ποσοστό λιποταξιών και ανυποταξιών (μέχρι και 80% της προβλεπόμενης συνθέσεως), ανισορροπία δυνάμεων (προπαντός σε άρματα μάχης), έδαφος εντελώς ακατάλληλο για άμυνα εναντίον εχθρικών αρμάτων κ.ά.
Ενδεικτικά τού τι συνέβαινε τότε στην Κύπρο είναι τα ακόλουθα:
Αναφορά Γενικού Επιτελείου Εθνικής Φρουράς προς Αρχηγείο Ενόπλων Δυνάμεων, 28/7/74: «… ηθικόν καταπεπτωκός και μαχητική αξία μονάδων πεζικού μηδαμινή».
Αναφορά Γενικού Επιτελείου Εθνικής Φρουράς προς Αρχηγείο Ενόπλων Δυνάμεων, 29/7/74: «Αι μονάδες έχουν φθάσει εις τα πρόθυρα αποσυνθέσεως, παρουσιάσθησαν σοβαρά κρούσματα αυτοδιαλύσεως μονάδων προσλαμβάνοντα τη μορφήν ανταρσίας. Εάν καθυστερήσει η υπογραφή συμφωνίας καταπαύσεως του πυρός, η διάλυση θα είναι πλήρης, το δε στράτευμα και ο πληθυσμός θα στραφούν κατά των Ελλήνων Αξιωματικών και της Ελλάδος γενικώς».
Αναφορά Γενικού Επιτελείου Εθνικής Φρουράς, 1/8/74: «Οι έφεδροι αρνούνται να παραμείνουν εις τας θέσεις των και επί τη θέα του εχθρού εγκαταλείπουν οπλισμό τρεπόμενοι εις φυγήν… ουδεμία μονάς πεζικού πλην καταδρομών είναι αξιόμαχος».
Όσον αφορά τις τουρκικές δυνάμεις που είχαν συγκεντρωθεί στην Κύπρο πριν από τον «Αττίλα II», αυτές ήταν πλήρως επανδρωμένες και άρτια εκπαιδευμένες, έφεραν δε σύγχρονο οπλισμό. Οι εν λόγω δυνάμεις διέθεταν περισσότερα από 200 άρματα μάχης, 200 τεθωρακισμένα οχήματα μεταφοράς προσωπικού, 120 πυροβόλα, ελικόπτερα μεταφοράς και σημαντικό αριθμό αντιαρματικών και αντιαεροπορικών όπλων. Πέραν τούτων, οι διατεθείσες προς υποστήριξη ναυτικές και αεροπορικές δυνάμεις είχαν υπό τον πλήρη έλεγχό τους τον κυπριακό θαλάσσιο και εναέριο χώρο.
Αντιθέτως, οι ελληνοκυπριακές δυνάμεις, που δεν είχε καταστεί δυνατόν να αναδιοργανωθούν μετά τον «Αττίλα I» λόγω των συνεχών τουρκικών παρενοχλήσεων και των συγκρούσεων μεταξύ των Μακαριακών και των αντιπάλων τους, διέθεταν τάγματα Πεζικού περιορισμένης μαχητικής ισχύος, ελάχιστα παλαιά ρωσικά άρματα μάχης και μικρό αριθμό πυροβόλων, αντιαρματικών και αντιαεροπορικών όπλων. Επίσης, δεν είχαν στη διάθεσή τους κάποια μηχανοκίνητη μονάδα Πεζικού, ούτε ναυτική και αεροπορική υποστήριξη.
Από τη σύγκριση των τουρκικών και των ελληνοκυπριακών δυνάμεων καθίσταται σαφέστατη η συντριπτική αριθμητική και ποιοτική υπεροχήτων Τούρκων, στην οποία πρέπει να προστεθεί και η απόλυτη αεροπορική και ναυτική κυριαρχία τους στην Κύπρο.
Με δεδομένη λοιπόν τη μεγάλη υπεροχή των τουρκικών δυνάμεων και την αποσύνθεση των αντίστοιχων ελληνοκυπριακών, άρχισε ο «Αττίλας II» στις 5:00 π.μ. της 14ης Αυγούστου 1974.
Όλα τα προαναφερθέντα συνοψίζονται ως ακολούθως σε εμπιστευτική έκθεση του στρατηγού Καραγιάννη προς τον Καραμανλή με ημερομηνία 30 Αυγούστου 1974:
«Το πραξικόπημα αρχικώς και η εν συνεχεία δυσμενής εξέλιξις των επιχειρήσεων προς αντιμετώπισιν της τουρκικής εισβολής είχον ως αποτέλεσμα την πλήρη αποδιοργάνωση των Μονάδων της Εθνικής Φρουράς, το χαμηλό ηθικό και το μεγάλο ποσοστό των λιποταξιών και ανυποταξιών. Συγκεκριμένα, υπήρξαν περιπτώσεις διαρροής μεγάλου αριθμού λιποτακτούντων ανδρών από Τάγματα Πεζικού που διετάσσοντο να προωθηθούν εις την γραμμήν μάχης, με αποτέλεσμα τα τάγματα αυτά να φθάνουν εις τον προορισμόν των με ποσοστό περίπου 20% της συνολικής δυνάμεώς των».
Αναφορικά με τις δυνατότητες ενισχύσεως εξ Ελλάδος σε αεροπορικό και ναυτικό επίπεδο, τέτοιου είδους υποστήριξη θα είχε κάποιο θετικό αποτέλεσμα μόνο κατά την αρχική φάση της τουρκικής αποβάσεως και πριν από την εδραίωση του τουρκικού προγεφυρώματος.
Στις μετέπειτα φάσεις οποιαδήποτε παρέμβαση ελληνικών δυνάμεων δεν ήταν δυνατόν να επηρεάσει την εξέλιξη των επιχειρήσεων στην ξηρά.
Τουναντίον, το αναμενόμενο μεγάλο ποσοστό απωλειών πολύτιμων ελληνικών αεροσκαφών στις παραμονές μιας πιθανής ελληνοτουρκικής συρράξεως θα μείωνε σε καθοριστικό βαθμό τις ήδη περιορισμένες δυνατότητες της Ελληνικής Αεροπορίας.
Εξάλλου, η γεωγραφική θέση της Κύπρου, σε μεγάλη απόσταση από τις ελληνικές αεροπορικές βάσεις, καθιστούσε ακόμη πιο δυσχερές το πρόβλημα αυτό.
Ενώ η Τουρκική Αεροπορία μπορούσε να δράσει πάνω από την Κύπρο με το σύνολο σχεδόν των δυνάμεών της, λόγω της μικρής απόστασης των βάσεών της από τη Μεγαλόνησο, η Ελληνική Αεροπορία μπορούσε να ενεργήσει μόνο με ελάχιστο ποσοστό των δυνάμεών της.
Συμπερασματικώς, ο «Αττίλας II» ήταν μοιραία συνέπεια του πραξικοπήματος της χούντας κατά του Μακαρίου και του «Αττίλα I», που δημιούργησαν καταστάσεις μη αναστρέψιμες.
Βεβαίως, καθοριστικό ρόλο στην τροπή που πήραν τα γεγονότα διαδραμάτισαν επίσης η αθλιότητα και η ανεντιμότητα της Τουρκίας, η οποία εκμεταλλεύτηκε το χουντικό πραξικόπημα για να διαπράξει το δικό της έγκλημα παραβιάζοντας νομικούς και ηθικούς κανόνες, η μεγάλη υπεροχή των τουρκικών δυνάμεων, το ξεκάθαρο γεωγραφικό πλεονέκτημα της γείτονος, η χαώδης κατάσταση που επικρατούσε τότε στην Ελλάδα και στην Κύπρο, καθώς και η αδικαιολόγητη ανοχή που επέδειξαν το NATO, οι ΗΠΑ και η Μεγάλη Βρετανία έναντι της Τουρκίας.
