Η ανθεκτικότητα του νέου αυτοδιοικητικού μοντέλου μπορεί να ενισχυθεί μέσα από την: α) Ενσωμάτωση της ιδιότητας ‘antifragility’ στη δομή των νέων Οντοτήτων ΤΑ, β) δημιουργία ‘Περιφερειών Καινοτομίας’ και γ) ενίσχυση της κοινωνικής καινοτομίας και της κοινωνικής επιχειρηματικότητας. Οι τρεις αυτές στρατηγικές καινοτομίες μπορούν να υλοποιηθούν άμεσα και με μηδενικό κόστος. Όπως αναφέρει Nassim Taleb: ‘Μια αλλαγή 1% στα συστήματα, μπορεί να μειώσει την ευθραυστότητα ‘fragility’ –ή να αυξήσει την αντι-ευθραυστότητα ‘antifragility’– κατά περίπου 99%. Αυτό σημαίνει ότι χρειάζονται μόνο πολύ λίγα βήματα για να κάνουμε τα πράγματα καλύτερα και πιο ασφαλή’.
O Καθηγητής Jeffrey Sachs –ο κορυφαίος στον κόσμο οικονομολόγος και Πρόεδρος του Δικτύου Λύσεων Βιώσιμης Ανάπτυξης του ΟΗΕ– σε πρόσφατο συνέδριο για την κλιματική κρίση, υπογράμμισε την αδυναμία της Διεθνούς Κοινότητας, των Κυβερνήσεων και των Οργανισμών να αντιμετωπίσουν αποτελεσματικά τις πολλαπλές κρίσεις και τις ασύμμετρες απειλές της νέας εποχής.
Σήμερα η ασσυμετρία είναι παρούσα σχεδόν στα πάντα. Η έμφαση στην αποδοτικότητα και τις σταδιακές βελτιωτικές αλλαγές (incrementalism) χωρίς να λαμβάνονται υπόψη οι ασύμμετρες αβεβαιότητες, η μεταβλητότητα, η πολυπλοκότητα, η υπερσυνδεσιμότητα και οι αλληλεπιδράσεις, εμπεριέχει εκρηκτικά ρίσκα και δυνητικά καταστροφικές συνέπειες. Έννοιες όπως ταχύτητα, ανάπτυξη και έξυπνες πόλεις είναι άδειες και χωρίς νόημα όταν παρουσιάζονται χωρίς να λαμβάνεται υπόψη η ευθραυστότητα ‘fragility’.
Η ιδιότητα ‘antifragility’ (αντι-ευθραυστότητα) –εφευρέθηκε από τον κορυφαίο παγκοσμίως ειδικό στο Risk Management Nassim Taleb– είναι πέρα από την ανθεκτικότητα ‘resilience’ ή την ευρωστία ‘robustness’. Αυτό σημαίνει ότι κάτι απλώς δεν αντέχει σε ένα σοκ αλλά βελτιώνεται πραγματικά εξαιτίας αυτού. Το ανθεκτικό αντιστέκεται στα σοκ και παραμένει το ίδιο. Το αντιθραυστικό γίνεται καλύτερο. Η αντι-εύθραυστη οργάνωση αναπτύσσεται από μεταβλητότητα και διαταραχή. Ένα δυναμικό, ‘antifragile’ αυτοδιοικητικό μοντέλο μπορεί να προσαρμόζεται, να μετασχηματίζεται, να εξελίσσεται και να γίνεται καλύτερο με το χρόνο. ‘Antifragile’ είναι το αντίδοτο στους μαύρους κύκνους.
Δεν μπορούμε να προβλέψουμε τους μαύρους κύκνους, τις πανδημίες και τις φυσικές καταστροφές. Όμως έχουμε μια ιδέα για τη δομή των φαινομένων και γνωρίζουμε τη σοβαρότητα των συνεπειών και το μέγεθος της ζημιάς που μπορεί να προκαλέσουν. Μπορούμε να είμαστε καλύτερα προετοιμασμένοι, να ελαχιστοποιήσουμε τη ζημιά και να εκμηδενίσουμε το ρίσκο της καταστροφής. Το πρώτο βήμα για αντιμετώπιση των δυσμενών ασυμμετριών (αρνητικών μαύρων κύκνων) είναι η αφαίρεση των ευθραυστοτήτων. Η αξιοποίηση των ευνοϊκών ασυμμετριών (θετικών μαύρων κύκνων) έχει επίσης ένα αναγκαίο πρώτο βήμα – πρέπει να είσαι ανοικτός σε ευκαιρίες.
Πρωταρχικός στόχος της Μεταρρύθμισης της ΤΑ πρέπει να είναι η ενσωμάτωση της ιδιότητας ‘antifragility’ στον αρχιτεκτονικό σχεδιασμό του νέου Συστήματος Αυτοδιοίκησης. Αυτό θα επέτρεπε στις νέες Οντότητες / Οικισμούς να τροποποιήσουν την έκθεσή τους ανάλογα ‘modify the exposure’ ώστε απ’ τη μια να αξιοποιήσουν τις θετικές ασυμμετρίες (ανοιχτοί σε ευκαιρίες) και απ’ την άλλη να προστατευτούν απέναντι στις αρνητικές ασυμμετρίες (κλειστοί σε κινδύνους). Οι νέες Οντότητες ΤΑ πρέπει να αποκτήσουν την ικανότητα της ευελιξία και της προσαρμοστικότητας. Αυτό προϋποθέτει περισσότερη αυτονομία, πόρους και εξουσίες ώστε οι τοπικές κοινωνίες να ανταποκρίνονται με ταχύτητα και επάρκεια στις πολύμορφες προκλήσεις. Στόχος της αρχής της επικουρικότητας είναι να διασφαλιστεί ότι οι αποφάσεις λαμβάνονται όσο το δυνατό πιο κοντά στον πολίτη. Υπό αυτή την έννοια η αρχή της επικουρικότητας ενισχύει την ανθεκτικότητα των τοπικών κοινωνιών.
Η σχέση επικουρικότητας – ανθεκτικότητας καταδείχθηκε και στην 146η Σύνοδο της ολομέλειας της Ευρωπαϊκής Επιτροπής των Περιφερειών που πραγματοποιήθηκε πριν λίγες μέρες στις Βρυξέλλες, όπου ο Πρόεδρος της Ευρωπαϊκής Επιτροπής των Περιφερειών Απόστολος Τζιτζικώστας προειδοποίησε ότι η ανάκαμψη της ΕΕ υπονομεύεται από την απροθυμία των κεντρικών κυβερνήσεων να εμπλέξουν ενεργά τις πόλεις και τις περιφέρειες σχετικά με τα σχέδια έκτακτης ανάγκης και ανάκαμψης που χρηματοδοτούνται από την ΕΕ. Οι Τοπικές και Περιφερειακές Αρχές πρέπει να αποτελούν βασικούς παράγοντες της διακυβέρνησης των σχεδίων, δεδομένων των αρμοδιοτήτων τους σε τομείς όπως οι δημόσιες συμβάσεις, οι μεταφορές, η δράση για το κλίμα, η υγεία και η εκπαίδευση.
Ένα από τα βασικά ευρήματα του Βαρόμετρου των Περιφερειών και των Δήμων της ΕΕ 2021 είναι ότι ο καλύτερος τρόπος για να επιταχυνθεί η ανάκαμψη από την κρίση της πανδημίας είναι η διασφάλιση ότι οι προσπάθειες που γίνονται λαμβάνουν υπόψη τις τοπικές ιδιαιτερότητες. Για να προστατευτούμε καλύτερα πρέπει να επαναξιολογήσουμε τις υγειονομικές αρμοδιότητες ανάμεσα στα διάφορα επίπεδα διακυβέρνησης. Η ΕΕ πρέπει να επενδύσει περισσότερο στα περιφερειακά συστήματα υγείας, με δοκιμές στην ικανότητά τους όταν λειτουργούν υπό πίεση και αξιολόγηση της ετοιμότητάς τους σε συνθήκες κρίσης.
Η υπερβολική συνδεσιμότητα, η περιπλοκότητα, οι αλληλεξαρτήσεις, οι κρυμμένες ασυμμετρίες, η μεταφορά του ρίσκου και της ζημιάς, οι ανομοιογένειες και οι μη γραμμικές αλληλεπιδράσεις ανάμεσα στα στοιχεία και τα μέρη που συναποτελούν ένα αυτοδιοικητικό σύστημα, σε συνδυασμό με τον υπέρ-συγκεντρωτισμό εξουσιών, τη μεγάλη γραφειοκρατία, την έλλειψη συναίνεσης, τις ανισότητες, την αβεβαιότητα, τη ρευστότητα, την αδυναμία ακριβούς πρόβλεψης και τα συμβάντα κινδύνου ουράς ‘fat tail risk’ επιτείνουν τις ευθραυστότητες και μπορούν να προκαλέσουν ανισορροπίες και συστημική καταστροφή. Σε εύθραυστα συστήματα τα οφέλη είναι μικρά και ορατά, ενώ οι παρενέργειες είναι δυνητικά καταστροφικές και αόρατες.
Στο πλαίσιο της Μεταρρύθμισης της ΤΑ εισηγούμαι τη δημιουργία ‘Περιφερειών Καινοτομίας’ (Innovation Districts) οι οποίες θα λειτουργούν ως ενιαίες ‘περιοχές συν-ανάπτυξης’ με σκοπό την: α) Επίτευξη κρίσιμης μάζας για το σχεδιασμό και εκτέλεση έργων υπερτοπικής σημασίας και τη διαχείριση των Ευρωπαϊκών Προγραμμάτων, β) ανάδειξη και αξιοποίηση των ειδικών χαρακτηριστικών και των συγκριτικών πλεονεκτημάτων κάθε περιοχής και γ) δημιουργία τοπικών καινοτομιών με παγκόσμιο αντίκτυπο.
Η συνένωση ομοιογενών Δήμων και η δημιουργία Συμπλέγματα Κοινοτήτων, σε συνδυασμό με το θεσμό των ‘Περιφερειών Καινοτομίας’ μπορεί να δημιουργήσει νέες ευκαιρίες και να ενισχύει την τοπική οικονομία. Η ποικιλομορφία ενθαρρύνει την καινοτομία. Όμως η σύμπτυξη ανομοιογενών Δήμων μπορεί να επιτείνει τις ευθραυστότητες και τις ανισορροπίες. Ορισμένοι μεγάλοι ανομοιογενείς Δήμοι, έστω και εάν γειτνιάζουν, είναι καλύτερα να παραμείνουν ξεχωριστοί αλλά να ανήκουν στην ίδια ‘Περιφέρεια Καινοτομίας’. Η προσέγγιση αυτή απ’ τη μια θα μεγιστοποιούσε τα οφέλη και τα πλεονεκτήματα και απ’ την άλλη θα ελαχιστοποιούσε τους κινδύνους – μια εφαρμογή της διπλής στρατηγικής ‘antifragility’ .
Νίκος Γ. Σύκας
Σύμβουλος Στρατηγικής, Επικοινωνίας και Καινοτομίας
