Του Δρα Άριστου Αριστοτέλους*
Το πρόγραμμα SAFE (Security Action for Europe) προβάλλεται ως ένα από τα σημαντικότερα βήματα για την ενίσχυση της Κοινής Ευρωπαϊκής Άμυνας και της στρατηγικής αυτονομίας της Ευρωπαϊκής Ένωσης (ΕΕ). Ωστόσο, στην πράξη, το SAFE φαίνεται να λειτουργεί περισσότερο ως μηχανισμός ενίσχυσης της νατοϊκής αρχιτεκτονικής ασφάλειας, παρά ως βάση για ανεξάρτητη ευρωπαϊκή άμυνα.
Για την Κύπρο, η συμμετοχή στο πρόγραμμα προσφέρει οικονομικά και τεχνολογικά οφέλη, αλλά δεν μεταβάλλει βασικά τη στρατιωτική ή στρατηγική της θέση έναντι της Τουρκίας, ούτε μειώνει το εύρος της απειλής κατά της Κυπριακής Δημοκρατίας.
Ευρωπαϊκή φιλοδοξία, νατοϊκή εξάρτηση
Η ευρωπαϊκή φιλοδοξία για κοινή άμυνα σκοντάφτει στη νατοϊκή πραγματικότητα. Η ασφάλεια των περισσότερων κρατών-μελών εξακολουθεί να βασίζεται στο άρθρο 5 του ΝΑΤΟ, ενώ προγράμματα όπως το SAFE υιοθετούν νατοϊκές προδιαγραφές και δομές.
Η ύπαρξη 23 κοινών μελών ΕΕ–ΝΑΤΟ καθιστά δύσκολη την ανάπτυξη ανεξάρτητης ευρωπαϊκής στρατηγικής, της οποίας ένθερμος υποστηρικτής και προωθητής είναι η Γαλλία, ως αντίβαρο στην εξάρτηση της Ευρώπης από τις ΗΠΑ και τη Βορειοατλαντική Συμμαχία. Έτσι, οι ευρωπαϊκές αποστολές παραμένουν εξαρτημένες από νατοϊκή υποστήριξη, ενώ η συμφωνία Berlin Plus επιτρέπει τη χρήση νατοϊκών μέσων μόνο με ομόφωνη έγκριση — δίνοντας έτσι στην Τουρκία τη δυνατότητα βέτο.
Το SAFE αποσκοπεί κυρίως στη βελτίωση της αμυντικής βιομηχανικής βάσης και της τεχνολογικής καινοτομίας. Όμως, καθώς τα περισσότερα κράτη που ωφελούνται είναι μέλη του ΝΑΤΟ, η ενίσχυση των δυνατοτήτων τους ενισχύει έμμεσα και τη Συμμαχία. Αντί να θεμελιώνει την κοινή ευρωπαϊκή άμυνα, το SAFE πολλαπλασιάζει τη νατοϊκή ισχύ — κάτι που έχει ιδιαίτερη σημασία για την Κύπρο, η οποία δεν ανήκει και δεν μπορεί να ενταχθεί στο ΝΑΤΟ λόγω τουρκικής αρνησικυρίας.
Κύπρος και Τουρκία: δύο αντίθετοι ρόλοι
Η Κύπρος, μέλος της ΕΕ αλλά εκτός ΝΑΤΟ, μπορεί να συμμετέχει σε προγράμματα του SAFE στους τομείς έρευνας, καινοτομίας και βιομηχανικής ανάπτυξης. Κυπριακές εταιρείες, όπως η SignalGeneriX Ltd και η Addit Essence Ltd, συμμετέχουν ή έχουν τη δυνατότητα συμμετοχής, αποκομίζοντας τεχνογνωσία και συνεργασίες — χωρίς, ωστόσο, να επιφέρουν ουσιαστικό στρατηγικό αποτέλεσμα.
Η απουσία της Κύπρου από το ΝΑΤΟ συνεπάγεται περιορισμένη πρόσβαση σε μηχανισμούς ασφάλειας της ΕΕ που διασυνδέονται με τη Συμμαχία. Αντίθετα, η Τουρκία, ως νατοϊκό μέλος, μπορεί να μπλοκάρει συνεργασίες ΕΕ–ΝΑΤΟ στις οποίες εμπλέκεται η Λευκωσία. Το παράδειγμα του Berlin Plus το αποδεικνύει: η Κύπρος δεν έχει πρόσβαση σε νατοϊκές πληροφορίες ή δομές, ενώ η Άγκυρα διατηρεί δικαίωμα επιρροής.
Θεσμικά, η Κύπρος έχει δικαίωμα βέτο στη συμμετοχή της Τουρκίας σε ευρωπαϊκά προγράμματα, αλλά αυτό δεν εξισορροπεί τη στρατιωτική ανισορροπία στο πεδίο. Η Τουρκία παραμένει ισχυρή περιφερειακή δύναμη με σταθερή στήριξη από τη Συμμαχία.
Υποδομές και περιφερειακή χρησιμότητα
Η Λευκωσία επιδιώκει να αξιοποιήσει το SAFE και τη συνεργασία με δυτικούς εταίρους, όπως τις ΗΠΑ και τη Γαλλία, για αναβάθμιση κρίσιμων υποδομών, όπως η αεροπορική βάση «Ανδρέας Παπανδρέου» στην Πάφο και η ναυτική βάση «Ευάγγελος Φλωράκης» στο Μαρί. Οι βάσεις αυτές, δεδομένου ότι εξυπηρετούν πράγματι ανθρωπιστικές, ειρηνικές και όχι επιθετικές αποστολές ευρωπαϊκών και διεθνών δυνάμεων, ενισχύουν τη θέση της Κύπρου ως παράγοντα σταθερότητας και ασφάλειας στην Ανατολική Μεσόγειο.
Η παρουσία τέτοιων δυνάμεων μπορεί να λεχθεί ότι δημιουργεί κάποιο έμμεσο βαθμό αποτροπής, καθώς περιορίζει την τουρκική ευχέρεια κινήσεων. Όμως, οι πολυάριθμες παραβιάσεις του στάτους κβο στην Αμμόχωστο και αλλού από τις κατοχικές δυνάμεις, όπως και στον εναέριο και θαλάσσιο χώρο της Δημοκρατίας, υπογραμμίζουν τη συνεχιζόμενη απειλή. Ούτε συνεπάγεται οποιαδήποτε δέσμευση των εταίρων για υπεράσπιση της Κύπρου σε περίπτωση στρατιωτικής κρίσης. Η Τουρκία παραμένει κρίσιμος νατοϊκός εταίρος των ίδιων δυνάμεων που δραστηριοποιούνται στην περιοχή, περιορίζοντας τα περιθώρια ακόμη μεγαλύτερης στρατηγικής αναβάθμισης της Λευκωσίας.
Ρεαλισμός αντί αυταπατών
Η «Συλλογική Άμυνα» της ΕΕ παραμένει μακρινός στόχος. Το SAFE προσφέρει τεχνολογική και βιομηχανική πρόοδο, χωρίς να αναιρεί τη νατοϊκή εξάρτηση· αντίθετα, τη διαιωνίζει μέσω των κρατών που μετέχουν και στα δύο σχήματα.
Για την Κύπρο, το SAFE είναι εργαλείο ανάπτυξης και συνεργασίας, όχι μηχανισμός ασφάλειας. Η χώρα αποκομίζει οφέλη σε επίπεδο τεχνογνωσίας και διεθνούς δικτύωσης, αλλά παραμένει εκτεθειμένη στην τουρκική απειλή.
Η γεωπολιτική της αξία αυξάνεται κυρίως ως κόμβος περιφερειακής σταθερότητας, με περιορισμένα αποτρεπτικά οφέλη. Το μέλλον της ασφάλειάς της θα εξαρτηθεί από τη δική της ανθεκτικότητα, αποτρεπτική ισχύ και στρατηγική αξιοπιστία — εκεί δηλαδή όπου κρίνεται τελικά η ελευθερία και η ανεξαρτησία της Κυπριακής Δημοκρατίας, πέρα από κάθε SAFE ή νατοϊκή εγγύηση.
*Πρώην Βουλευτή, Ειδικού σε Θέματα Άμυνας και Στρατηγικής
Επικεφαλής του Κυπριακού Κέντρου Στρατηγικών Μελετών
