Επρόκειτο για τη μόνη πλήρως διατηρημένη βιβλιοθήκη της αρχαίας Ρώμης. Αλλά ο θησαυρός ήταν απρόσιτος – οι περίπου 1.800 πάπυροι είχαν απανθρακωθεί και είχαν κολλήσει μεταξύ τους κατά την έκρηξη του Βεζούβιου.
Οι επιστήμονες προσπαθούν να ξετυλίξουν εικονικά τους πάπυρους χρησιμοποιώντας την τεχνητή νοημοσύνη για να κάνουν τα κείμενα ξανά ευανάγνωστα.
Οι προσπάθειες ξεκίνησαν στις 24 Μαΐου 2022, όταν μια αμερικανική ομάδα παρουσίασε τους στόχους και τα προκαταρκτικά αποτελέσματα του έργου «Ψηφιακή Αποκατάσταση των Παπύρων του Ερκολάνο».
Το έργο χρηματοδοτήθηκε από το Ίδρυμα Andrew W. Mellon και σε συνεργασία με το CISPE (Διεθνές Κέντρο για τη Μελέτη των Παπύρων του Ερκολάνο.
Οι πάπυροι, συμπιεσμένοι, συμπυκνωμένοι και απανθρακωμένοι από την έκρηξη του Βεζούβιου, παρουσίασαν σημαντικές δυσκολίες όσον αφορά την ανάγνωση και την εξαιρετική τους ευθραυστότητα. Διάφορες προσπάθειες αποκρυπτογράφησης ήταν σχεδόν πάντα αποτυχημένες και μη ικανοποιητικές.
Ο κύριος στόχος του έργου «Ψηφιακή Αποκατάσταση των Παπύρων του Ερκολάνο» είναι η μη επεμβατική ανάκτηση των ανακτημένων παπύρων, χρησιμοποιώντας τεχνολογίες αιχμής. Αφενός, στοχεύει στη βελτίωση της αναγνωσιμότητας των παπύρων μέσω του εικονικού ξεδιπλώματος, ώστε να διαβάζονται με μη επεμβατικό τρόπο και χωρίς να αλλοιώνεται στην πραγματικότητα η κατάστασή τους.
Το έργο, το οποίο συνεργάζεται με την Εθνική Βιβλιοθήκη «Βιττόριο Εμανουέλε Γ΄» της Νάπολης και το Διεθνές Κέντρο Μελέτης των Παπύρων του Ερκολάνο Μαρτσέλο Γκιγκάντε, αποτελεί μια επένδυση εξαιρετικής σημασίας.
Ανήκαν στον πεθερό του Ιούλιου Καίσαρα
Οι πάπυροι φυλάσσονταν κάποτε στη μαγευτική Villa dei Papiri στο Ερκολάνο. Η περιουσία πιθανολογείται ότι ανήκε στον Λεύκιο Καλπούρνιο, πεθερό του Ιούλιου Καίσαρα. Όταν εξερράγη ο Βεζούβιος, η βίλα θάφτηκε κάτω από ένα στρώμα ηφαιστειακού υλικού πάχους ενός μέτρου.
Το 1750, ο Ελβετός στρατιωτικός μηχανικός Καρλ Βέμπερ ανακάλυψε ξανά τη βίλα. Σε ένα μικρό δωμάτιο, οι εκσκαφείς ανακάλυψαν τα απανθρακωμένα υπολείμματα εκατοντάδων παπύρων – έναν μοναδικό θησαυρό που περιείχε κυρίως ελληνικά και λατινικά κείμενα. Ωστόσο, τα έγγραφα ήταν σε άθλια κατάσταση.
Η πρόκληση της αποκρυπτογράφησης
«Τα μεμονωμένα στρώματα ήταν σταθερά συνδεδεμένα μεταξύ τους και σχεδόν αδύνατο να διαχωριστούν», εξηγεί ο Δρ. Βίνσεντ Κρίστλαϊν από την Έδρα Αναγνώρισης Προτύπων στο Πανεπιστήμιο Friedrich-Alexander Erlangen στη Νυρεμβέργη(FAU). «Μέχρι στιγμής, περίπου οι μισοί από τους περίπου 1.800 πάπυρους και θραύσματα γραφής που έχουν καταγραφεί στη συλλογή έχουν ξετυλιχθεί σε μεγαλύτερο ή μικρότερο βαθμό με επιτυχία. Και ακόμη και όπου αυτό ήταν επιτυχές, το περιεχόμενο μπορούσε συνήθως να ανακατασκευαστεί μόνο εν μέρει».
Για να γίνουν τα πράγματα χειρότερα, το μελάνι που χρησιμοποιείται βασίζεται στον άνθρακα—την ίδια πρώτη ύλη με τον ίδιο τον πάπυρο. Επομένως, στις συμβατικές εικόνες ακτίνων Χ, η γραφή μόλις που διακρίνεται από το φόντο. Κατά τη διάρκεια των αιώνων, πολλοί πάπυροι έχουν υποστεί σοβαρές ζημιές ή καταστραφεί σε προσπάθειες ανοίγματός τους.
Τώρα, οι ερευνητές του διεθνούς έργου «UnLost» στοχεύουν στην ανακατασκευή των παπύρων χρησιμοποιώντας έναν συνδυασμό τεχνολογιών αιχμής.
Το Ευρωπαϊκό Συμβούλιο Έρευνας (ERC) χρηματοδοτεί το φιλόδοξο έργο με περισσότερα από 11 εκατομμύρια ευρώ τα επόμενα έξι χρόνια.
Εικονικό ξετύλιγμα
Η έμφαση δίνεται στο εικονικό ξετύλιγμα των παπύρων. Για τον σκοπό αυτό, οι πάπυροι σαρώνονται χρησιμοποιώντας μικροϋπολογιστική τομογραφία υψηλής ανάλυσης (micro-CT). Οι τρισδιάστατες σαρώσεις που προκύπτουν μπορούν στη συνέχεια να ξετυλιχθούν χρησιμοποιώντας λογισμικό. «Από τη μία πλευρά, θέλουμε να βελτιώσουμε τον αλγόριθμο ξετυλίγματος και να τον επιταχύνουμε σημαντικά», λέει ο Βίνσεντ Κρίστλαϊν. «Θέλουμε επίσης να διασφαλίσουμε ότι η τεχνητή νοημοσύνη διακρίνει μεταξύ κειμένου και φόντου με ακόμη μεγαλύτερη ακρίβεια».
Για να το πετύχουν αυτό, οι ερευνητές χρησιμοποίησαν αλγόριθμους μηχανικής μάθησης με χιλιάδες σαρώσεις παπύρου. Αυτό επιτρέπει στην τεχνητή νοημοσύνη να αναγνωρίζει ακόμη και μικροσκοπικά ίχνη μελανιού που είναι αόρατα στο ανθρώπινο μάτι. «Με αυτόν τον τρόπο δεν μπορούν να ανακατασκευαστούν περισσότερα από μεμονωμένα γράμματα», τονίζει ο Κρίστλαϊν.
«Για αυτό, πρέπει να χρησιμοποιήσουμε άλλες μεθόδους». Άλλες καινοτόμες προσεγγίσεις περιλαμβάνουν την ακτινοβολία με λέιζερ για τη δημιουργία λεπτών υπερηχητικών κυμάτων, καθώς και τη χρήση ακτίνων Χ με βάση την αρχή της τομοσύνθεσης.
Στοιχεία για μια συναρπαστική εποχή
Εάν το έργο στεφθεί με επιτυχία, οι ερευνητές ελπίζουν να αποκτήσουν μοναδικές γνώσεις για τον αρχαίο πνευματικό κόσμο. «Το εικονικό ξεδίπλωμα είναι ένα όνειρο της κλασικής φιλολογίας και παπυρολογίας, ένα όνειρο που ονειρευόμασταν εδώ και 20 χρόνια», λέει με ενθουσιασμό ο ειδικός στους πάπυρους Κίλιαν Φλάισερ από το Πανεπιστήμιο του Τύμπιγκεν. «Ουσιαστικά, πρόκειται για την εκ νέου ανακάλυψη αρχαίων γνώσεων και γραπτών που πιστεύεται ότι έχουν χαθεί σε απίστευτα μεγάλη κλίμακα».
Ο Φλάισερ αναμένει ότι η βιβλιοθήκη του Ερκολάνο θα περιέχει έργα σημαντικών συγγραφέων όπως ο Σενέκας, ο Κικέρωνας και ο Καίσαρας, καθώς και άλλα γραπτά του Επίκουρου και των μαθητών του, καθώς και έργα Στωικών φιλοσόφων που δεν έχουν ανακαλυφθεί προηγουμένως.
Μια δεύτερη «Αναγέννηση»
Οι νέες τεχνολογίες έχουν ήδη σημειώσει αρχική επιτυχία. Το 2024, οι ερευνητές αποκρυπτογράφησαν περίπου 1.000 νέες λέξεις και ανακάλυψαν λεπτομέρειες σχετικά με τον τάφο του Πλάτωνα. Το 2025, ο τίτλος ενός πάπυρου που ήταν ακόμα ξετυλιγμένος αποκρυπτογραφήθηκε για πρώτη φορά.
Η επόμενη φάση στοχεύει τώρα στην ανάγνωση του 90% τεσσάρων σαρωμένων ρολών. Με περίπου 800 ακόμη μη αποκρυπτογραφημένους πάπυρους στη συλλογή και πιθανώς χιλιάδες ακόμη θαμμένους υπόγεια στο Ερκολάνο, οι επιστήμονες αντιμετωπίζουν ένα δύσκολο έργο.
Αλλά η προοπτική να ακουστούν ξανά οι φωνές των αρχαίων στοχαστών μετά από 2.000 χρόνια σιωπής ωθεί τους ερευνητές να προχωρήσουν για να ξεκλειδώσουν τα μυστικά της καμμένης βιβλιοθήκης.
