Του Νίκου Κωνσταντίνου *
Δεν είναι ξεκάθαρο αν ο επανεκλεγείς Πρόεδρος των ΗΠΑ, Ντόναλντ Τραμπ και η ομάδα του, έχουν μια βαθιά κατανόηση των αρχών της Ψυχολογίας σχετικά με τους γνωστικούς μηχανισμούς, όπως αυτός της προσοχής ή απλώς έχουν μια διαισθητική αντίληψη της λειτουργίας και επίδρασης των Μέσων Ενημέρωσης και Κοινωνικής Δικτύωσης. Σε κάθε περίπτωση, η στρατηγική τους, εδώ και περίπου 20 μέρες, είναι εντυπωσιακή (και εντυπωσιακά ανησυχητική).
Μέσα από δεκαετίες έρευνας στον χώρο της γνωστικής ψυχολογίας, γνωρίζουμε πως η ανθρώπινη προσοχή είναι περιορισμένης χωρητικότητας. Σε κάθε δεδομένη στιγμή, μπορούμε να εστιάσουμε συνειδητά σε ένα μόνο αντικείμενο ή θέμα (στις σημειώσεις δύο επιστημονικά άρθρα από δική μας σχετική δουλειά). Αυτή η αρχή αντικατοπτρίζεται και στον τρόπο λειτουργίας των Μέσων Μαζικής Ενημέρωσης και Κοινωνικής Δικτύωσης. Στα παραδοσιακά Μέσα, μια εφημερίδα έχει συνήθως μια μόνο πρωτοσέλιδη ιστορία, ενώ στα κοινωνικά δίκτυα, συνήθως αναπτύσσεται μια κεντρική συζήτηση γύρω από ένα και μόνο συγκεκριμένο θέμα τη στιγμή. Η τάση είναι, λοιπόν, ο δημόσιος διάλογος να εστιάζει σε ένα κυρίαρχο θέμα κάθε φορά.
Εκμεταλλευόμενοι αυτή τη θεμελιώδη γνωστική αδυναμία – την περιορισμένη χωρητικότητα της προσοχής – ο Τραμπ και η ομάδα του έχουν υιοθετήσει μια στρατηγική “βομβαρδισμού” της δημόσιας σφαίρας με πληροφορίες. Σε σύντομο χρονικό διάστημα, πλημμύρισαν τα μέσα ενημέρωσης και κοινωνικής δικτύωσης με έναν τεράστιο όγκο ετερόκλητων θεμάτων. Για να γίνει πιο συγκεκριμένο, σκεφτείτε παραδείγματα όπως: η πρόταση μετονομασίας του Κόλπου του Μεξικού, η ιδέα προσάρτησης του Καναδά ως 51ης πολιτείας, η συζήτηση για ενσωμάτωση της Γροιλανδίας, το θέμα της διώρυγας του Παναμά, η εξαγγελία για ακύρωση της εκ γενετής ιθαγένειας, και η απόφαση διάλυσης του USAID. Αυτά και δεκάδες άλλα ζητήματα εμφανίζονται το ένα μετά το άλλο, δημιουργώντας ένα ασφυκτικό περιβάλλον υπερπληροφόρησης. Το αποτέλεσμα είναι να δημιουργηθούν ταυτόχρονα πάρα πολλά σημεία εστίασης, καθιστώντας αδύνατο για τον δημόσιο διάλογο να εστιάσει, σε βάθος, σε οποιοδήποτε από αυτά. Η συνεχής ροή νέων θεμάτων διατηρεί αυτή την κατάσταση διαρκούς διάσπασης της προσοχής.
Όταν ο δημόσιος διάλογος βομβαρδίζεται συνεχώς με νέες πληροφορίες για διαφορετικό θέμα κάθε φορά, καθίσταται αδύνατο να εστιάσει σε βάθος σε ένα συγκεκριμένο ζήτημα, να το “χωνέψει”, να το συζητήσει διεξοδικά και, αν χρειαστεί, να το αποδομήσει. Η αλήθεια βουλιάζει και επικρατεί η εντύπωση και η εικόνα.
Οι συνέπειες αυτής της στρατηγικής είναι πολλαπλές και ανησυχητικές. Πρώτον, επιτρέπει στον Τραμπ να προωθεί τις πολιτικές του ανενόχλητος, αφού κατευθύνει (όπως ο ταχυδακτυλουργός) την προσοχή μας αλλού. Δεύτερον, δημιουργεί μια στρεβλή εικόνα ενός παντοδύναμου ηγέτη, αποκρύπτοντας τις αποτυχίες ή τις νομικές ανατροπές των πολιτικών του από τον δημόσιο διάλογο (αφού και πάλι κατευθύνει την προσοχή μας αλλού). Τρίτον, και ίσως το πιο σημαντικό, αυτή η στρατηγική δεν επιτρέπει να αναδυθεί ένα συγκροτημένο και αποτελεσματικό αντιπολιτευτικό αφήγημα. Ως αποτέλεσμα, οι Δημοκρατικοί στην Αμερική είναι αποσβολωμένοι, εώς ανύπαρκτοι. Όταν η προσοχή μας είναι διαρκώς διασπασμένη, δεν υπάρχει χώρος για την ανάπτυξη μιας συνεκτικής και πειστικής εναλλακτικής πρότασης.
Σε αυτό το παιχνίδι χειραγώγησης της προσοχής μας, διακυβεύεται κάτι πολύ σημαντικότερο από την απλή πολιτική αντιπαράθεση. Διακυβεύεται η ίδια η δυνατότητα για ουσιαστική δημόσια συζήτηση και, κατ’ επέκταση, η υγεία της δημοκρατίας.
* Αναπληρωτής Καθηγητής Γνωστικής Νευροεπιστήμης
Τμημα Επιστημων Αποκαταστασης
ΤΕΠΑΚ
Σημειώσεις:
- Lavie, N., Beck, D. M., & Konstantinou, N. (2014). Blinded by the load: attention, awareness and the role of perceptual load. Philosophical Transactions of the Royal Society B: Biological Sciences, 369(1641), 20130205. https://nkonstantinou.com/…/Lavie-PhilTransB-2014.pdf
- Konstantinou, N., & Lavie, N. (2013). Dissociable roles of different types of working memory load in visual detection. Journal of Experimental Psychology: Human Perception and Performance, 39(4), 919. https://nkonstantinou.com/…/Konstantinou-APP-2014.pdf
