Μεγάλο ιστορικό ενδιαφέρον παρουσιάζουν τα 58 δελτία της Εθνικής Υπηρεσίας Πληροφοριών της Ελλάδας του Ιουλίου και Αυγούστου 1974, που αποχαρακτηρίστηκαν και δόθηκαν στη δημοσιότητα σήμερα.
Αν και ορισμένα σημεία από τα έγγραφα παραμένουν ακόμα απόρρητα, η εξέταση των εγγράφων τις κρίσιμες μέρες πριν και μετά το πραξικόπημα και την εισβολή ανοίγει τον δρόμο προκειμένου να πέσει φως σε ζητήματα, που παραμένουν ακόμα σκοτεινά και αφορούν τη σημαντικότερη περίοδο της κυπριακής ιστορίας. Παράλληλα, επιτρέπει τη μελέτη γύρω από ιστορικά ερωτήματα όπως οι σχέσεις Λευκωσίας – Αθήνας, τη γνώση ή όχι της Ελλάδας αναφορικά με τις προετοιμασίες της Τουρκίας για την εισβολή αλλά και τον βαθμό που οι μυστικές υπηρεσίες της Ελλάδας γνώριζαν τις κινήσεις των πραξικοπηματιών της 15ης Ιουλίου.
Αν και η αναφορά της 14ης Ιουλίου 1974 δεν έχει αποχαρακτηριστεί, η μελέτη των αναφορών των προηγούμενων ημερών είναι ιδιαίτερα διαφωτιστική αναφορικά με το κλίμα της περιόδου και τις κάκιστες σχέσεις ανάμεσα στην κυβέρνηση Μακαρίου και την ηγεσία της χούντας των Αθηνών.
Στην αναφορά της 12ης Ιουλίου 1974 η ΕΥΠ (τότε ΚΥΠ) κάνει εκτενή αναφορά στις αποφάσεις του Υπουργικού Συμβουλίου της 11ης Ιουλίου σχετικά με το ζήτημα των σχέσεων χούντας και ΕΟΚΑ Β’. Στην αναφορά υπάρχει ενημέρωση για την απόφαση της κυπριακής Κυβέρνησης να προβεί σε ορισμένες κινήσεις, υπό την προϋπόθεση ότι «η Ελληνική Κυβέρνησις θα λάβη μέτρα προς διάλυσιν της ΕΟΚΑ Β’». Ανάμεσα στα μέτρα ήταν να μην τεθεί θέμα προθεσμίας αποχώρησης των Ελλήνων αξιωματικών από την Κύπρο, να μην τεθεί θέμα για τον ακριβή αριθμό τους αλλά και να συζητηθεί η νομική τους κατάσταση στο μέλλον. «Πιστεύεται ότι η έως άνω διαλλακτική θέσις της Κυπριακής Κυβερνήσεως πιθανόν να αποβλέπη εις εξοικονόμησιν χρόνου προς χαλάρωσιν της εντάσεως και σταδιακήν αποχώρησιν των Ελλήνων αξιωματικών μετά την απόλυσιν σειράς οπλιτών κατά τον μήνα Σεπτέμβριον και οριστικήν σταθεροποίησιν της οροφής της ΕΦ», αναφέρει στον σχολιασμό των γεγονότων η αναφορά. Ενδεικτικότερος του κλίματος είναι ο σχολιασμός των ίδιων γεγονότων της επόμενη μέρα, όταν η υπηρεσία αναφέρει στην Αθήνα τη σχετική ενημέρωση που έλαβε ο Έλληνας Πρέσβης από τον Υπουργό Εσωτερικών της Κύπρου για τις συγκεκριμένες αποφάσεις: «Ο Αρχιεπίσκοπος Μακάριος διά των ανωτέρω προτάσεων του εκβιάζει την Ελληνικήν Κυβέρνησιν προκειμένου να πετύχει την διάλυσιν της ΕΟΚΑ Β, είναι δε αμφίβολον κατά πόσον θα ικανοποιήση την Ελληνικήν πλευράν», σημειώνεται στην αναφορά της 13ης Ιουλίου 1974.
Στο ίδιο κλίμα κινείται και η αναφορά της 15ης Ιουλίου. Σε αυτήν σχολιάζεται συνέντευξη του Μακαρίου σε βρετανικό Μέσο, στην οποία καυτηριάζει τη στάση της Αθήνας και την κατηγορεί ότι βρίσκεται πίσω από την ΕΟΚΑ Β’. Ο συγγραφέας της αναφοράς της ΕΥΠ σχολιάζει αναφορικά με τη συνέντευξη: «Δια των ως άνω ενεργειών του ο Μακάριος προσπαθεί να εκθέση την Ελληνικήν κυβέρνησιν διεθνώς και να εξαναγκάση ταύτην να προβή εις ενέργειες προς διάλυση της ΕΟΚΑ Β. Εκτιμάται ότι η ανωτέρω τακτική θα συνεχισθή».
Όπως σχολιάζει ο καθηγητής Ευάνθης Χατζηβασιλείου, στο κείμενο που συνοδεύει το Δελτίο Τύπου της ΕΥΠ για τον αποχαρακτηρισμό των εγγράφων, η τελευταία αυτή πρόταση αποδεικνύει ότι οι μυστικές υπηρεσίες της Ελλάδας δεν είχαν γνώση των προετοιμασιών για το πραξικόπημα κατά του Μακαρίου. «Διαφαίνεται ότι η Υπηρεσία δεν είχε αναμιχθεί στην οργάνωση του πραξικοπήματος της 15ης Ιουλίου εναντίον του προέδρου της Κυπριακής Δημοκρατίας, Αρχιεπισκόπου Μακαρίου. Βέβαια, εκ της φύσεώς τους, τα Δελτία Πληροφοριών δεν αναμένεται να αναφέρουν στοιχεία για ένα σχεδιαζόμενο, δηλαδή μελλοντικό πραξικόπημα· καταγράφουν αυτό που έχει συμβεί την προηγούμενη ημέρα και δεν θα καταγράψουν αυτό που δεν έχει ακόμη συμβεί. Ωστόσο, από το υλικό είναι μάλλον ξεκάθαρο ότι οι συντάκτες των Δελτίων και γενικά – αυτό, νομίζω, μπορεί να λεχθεί με λελογισμένη βεβαιότητα – η Υπηρεσία, δεν ήταν ενήμερη για τον σχεδιασμό του πραξικοπήματος. Είναι χαρακτηριστικό ότι στο Δελτίο της 15ης Ιουλίου (που κάλυπτε χρόνο έως τις 8 το πρωί εκείνης της ημέρας), αναφέρεται: «Εκτιμάται ότι η ανωτέρω τακτική [του Μακαρίου] θα συνεχισθή». Πρόκειται για μια λανθασμένη εκτίμηση – προδικάζει τη συνεχιζόμενη παρουσία του Μακαρίου –, η οποία δεν θα εκφραζόταν εάν οι συντάκτες γνώριζαν ότι σε μισή ώρα θα γινόταν το πραξικόπημα εναντίον του Αρχιεπισκόπου και θα διαψεύδονταν», αναφέρει ο κ. Χατζηβασιλείου, Καθηγητής του Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών και Γενικός Γραμματέας του Ιδρύματος της Βουλής των Ελλήνων για τον Κοινοβουλευτισμό και τη Δημοκρατία.
Στην αναφορά της 16ης Ιουλίου γίνεται εκτενής περιγραφή των γεγονότων του πραξικοπήματος, της κατάληψης του ΡΙΚ και της εκφώνησης διαγγέλματος από τον Νίκο Σαμψών αλλά και των δηλώσεων της τουρκοκυπριακής και τουρκικής ηγεσίας με τις οποίες σημειώνεται ότι «η Τουρκία δεν θα δεχθεί τετελεσμένα και διατηρεί το δικαίωμα επεμβάσεως». Αξίζει να σημειωθεί, πάντως, ότι η αναφορά της 16ης Ιουλίου 1974 περιέχει μόνο καταγραφή των γεγονότων και όχι σχολιασμό, όπως οι αναφορές των προηγούμενων ημερών.
