Στον απόηχο της προσφυγικής κρίσης της Ευρώπης το 2015, η ΕΕ διοχέτευσε περισσότερα από 11 δισεκατομμύρια ευρώ στην Τουρκία για να βοηθήσει τη χώρα να υποστηρίξει, να στεγάσει και να διαχειριστεί σχεδόν 4 εκατομμύρια ανθρώπους που είχαν διαφύγει προς τα βόρεια για να γλιτώσουν από τον καταστροφικό εμφύλιο πόλεμο της Συρίας. Αυτά τα κεφάλαια αντιπροσωπεύουν τη μεγαλύτερη ανθρωπιστική προσπάθεια στην ιστορία της ΕΕ, αλλά ο σκοπός τους απέχει πολύ από το να είναι αλτρουιστικός – με στόχο την ελαχιστοποίηση των αφίξεων αιτούντων άσυλο στο μπλοκ διασφαλίζοντας την παραμονή τους στην Τουρκία.
Το ποσό περιλαμβάνει σχεδόν 1 δισεκατομμύριο ευρώ για την ασφάλεια των συνόρων και τη διεκπεραίωση της διαδικασίας ασύλου, ώστε να βοηθήσει την Άγκυρα να «συγκρατήσει» τους πρόσφυγες.
Η αλήθεια όμως απέχει πολύ από αυτό. Όπως αποκαλύπτει σε εκτενές του ρεπορτάζ το Politico, σε συνεργασία με το Lighthouse Reports και άλλα 8 ειδησεογραφικά μέσα η Άγκυρα έχει βαρεθεί να λειτουργεί ως χώρος αποθήκευσης προσφύγων της Ευρώπης. Τα τελευταία χρόνια, η τουρκική κυβέρνηση άρχισε να χρησιμοποιεί μεγάλο μέρος αυτής της ευρωπαϊκής χρηματοδότησης για να μειώσει τον αριθμό των αιτούντων άσυλο που φιλοξενεί συγκεντρώνοντας και εκτοπίζοντας βίαια Σύρους, Αφγανούς και άλλους που αντιμετωπίζουν κίνδυνο στις χώρες καταγωγής τους.
Καθώς η εχθρότητα προς τους πρόσφυγες εκτινάχθηκε στα ύψη πρώτα στην Ευρώπη και μετά στην Τουρκία, τα κέντρα υποδοχής μετατράπηκαν σε στρατόπεδα απέλασης. Οι κρατούμενοι ανέφεραν βασανιστήρια, παραμέληση και άρνηση πρόσβασης σε προμήθειες που χρηματοδοτούνται από την ΕΕ με σκοπό τη βελτίωση των συνθηκών. Οχήματα που φέρουν το μπλε-χρυσό έμβλημα της ΕΕ και το τουρκικό αστέρι με την ημισέληνο κυνηγούν πλέον μετανάστες χωρίς νομιμοποιητικά έγγραφα και, σε τουλάχιστον μία περίπτωση, τους μετέφεραν από τα σύνορα παρά τη θέλησή τους.
Η έρευνα αποκάλυψε ότι η Ευρωπαϊκή Επιτροπή, το εκτελεστικό όργανο της ΕΕ που είναι αρμόδιο για την επίβλεψη της χρηματοδότησης που χορηγείται στην Τουρκία, έχει αγνοήσει επανειλημμένα τις προειδοποιήσεις – από ομάδες της κοινωνίας των πολιτών, δικηγόρους, διπλωμάτες, ακόμη και από το προσωπικό της — που έδειχναν ότι τα κονδύλια της ΕΕ χρησιμοποιήθηκαν για να υποστηρίξουν επί της ουσίας ένα σύστημα απέλασης που απελαύνει δεκάδες χιλιάδες αιτούντες άσυλο.
«Υπήρχαν πάντα ανησυχίες για τα ανθρώπινα δικαιώματα» σχετικά με τη χρηματοδότηση της Τουρκίας, δήλωσε στο Politico πρώην αξιωματούχος της Κομισιόν, σημειώνοντας ότι είχε θέσει το θέμα εσωτερικά για χρόνια. «Οι πολιτικές απώθησης, οι πολιτικές επιστροφής, ήταν κοινές ανησυχίες καθόλη τη διάρκεια των διαβουλεύσεων».
Ερωτηθείς αν η Επιτροπή γνωρίζει ότι η Τουρκία χρησιμοποιεί τώρα υποδομές που χρηματοδοτούνται από την ΕΕ για τη διενέργεια αναγκαστικών απελάσεων, ο πρώην αξιωματούχος δήλωσε: «Ξέρουν. Όλοι ξέρουν. Οι άνθρωποι κλείνουν τα μάτια τους».
Ανεπιθύμητοι «καλεσμένοι»
Το 2016 η ΕΕ έλαβε μια απόφαση που από τότε καθοδηγεί την προσφυγική πολιτική της. Σε πανικό για την άφιξη ενός εκατομμυρίου αιτούντων άσυλο το 2015, οι περισσότεροι από τους οποίους αναχώρησαν από τις τουρκικές ακτές, το μπλοκ προσπάθησε να πείσει την Άγκυρα να σταματήσει τις διελεύσεις. Το αποτέλεσμα ήταν η συμφωνία Τουρκίας-ΕΕ του 2016, σηματοδοτώντας την έναρξη μιας στρατηγικής που αποσκοπούσε να μετατρέψει τις γειτονικές χώρες σε φύλακες των συνόρων του μπλοκ., σχολιάζει το Politco. Ακολούθησαν συμφωνίες μετανάστευσης με την Τυνησία, την Αίγυπτο, τον Λίβανο και άλλα έθνη.
Μεταξύ 2016 και 2023, η Επιτροπή διένειμε 11,5 δισεκατομμύρια ευρώ για να βοηθήσει την Άγκυρα να φιλοξενήσει Σύριους και να τους αποθαρρύνει από το να ταξιδέψουν στην Ευρώπη. Αρχικά, τα κεφάλαια, τα οποία εκταμιεύθηκαν κυρίως μέσω έργων που διοικούνται από ΜΚΟ, δαπανήθηκαν για επείγουσα ανθρωπιστική βοήθεια. Αλλά με την πάροδο του χρόνου, οι Βρυξέλλες διοχέτευσαν περισσότερα χρήματα σε προγράμματα για τη βελτίωση των συνθηκών διαβίωσης των Σύριων και την ένταξη των προσφύγων στο εκπαιδευτικό σύστημα και την αγορά εργασίας της Τουρκίας.
Υπήρχε όμως ένα πρόβλημα: η Τουρκία, όπως και η ΕΕ, δεν ήθελε να φιλοξενεί για πάντα πρόσφυγες. Όταν η οικονομία υποχώρησε κατά τη διάρκεια της πανδημίας του Covid, και οι Αφγανοί άρχισαν να φτάνουν σε μεγάλους αριθμούς μετά την πτώση της Καμπούλ από τους Ταλιμπάν το 2021, τότε εξερράγησαν οι μακροχρόνιες δυσαρέσκειες. Πολλοί από τους Τούρκους πολιτικούς πυροδότησαν αυτη τη δυσαρέσκεια. Στις εκλογές της Τουρκίας το 2023, η επιστροφή των «καλεσμένων» της χώρας ήταν στην κορυφή της ατζέντας. Ο Πρόεδρος Ρετζέπ Ταγίπ Ερντογάν δεσμεύτηκε να οργανώσει την «εθελοντική» αναχώρηση 1 εκατομμυρίου προσφύγων σε μια «ασφαλή ζώνη» που κατέχει η Τουρκία στη βόρεια Συρία. Ο Κεμάλ Κιλιτσντάρογλου, ο κύριος αντίπαλός του, είπε ότι το κόμμα του θα απελάσει όλους τους Σύρους εντός δύο ετών.
Μέχρι εκείνο το σημείο, το σύστημα ασύλου και ελέγχου των συνόρων της Τουρκίας είχε λάβει περίπου 1 δισεκατομμύριο ευρώ χρηματοδότηση από την ΕΕ. Στο πλαίσιο των προσπαθειών για την ευθυγράμμιση της Τουρκίας, υποψήφιας για ένταξη στην ΕΕ, με τα πρότυπα του μπλοκ, οι Βρυξέλλες πλήρωσαν για τη δημιουργία πύργων επιτήρησης στα ανατολικά σύνορα της Τουρκίας. Ενέκρινε επίσης τη χρηματοδότηση έξι «κέντρων υποδοχής» – χώρους προσωρινής στέγασης και εγγραφής αιτούντων άσυλο – και ένα «κέντρο απομάκρυνσης», από όπου οι μετανάστες που θεωρούν ότι δεν έχουν δικαίωμα διαμονής θα απελαύνονται στις χώρες καταγωγής τους.
Ωστόσο, ενώ η κατασκευή ήταν σε εξέλιξη, οι προτεραιότητες άλλαζαν. Υπό την πίεση να εμποδίσει τους Σύρους να ταξιδεύουν προς την ΕΕ, η Άγκυρα πρότεινε τα χρήματα αυτά να χρησιμοποιηθύν για διαφορετικό σκοπό.
Τα έξι κέντρα υποδοχής «μετατράπηκαν σε κέντρα απομάκρυνσης μετά από αίτημα της τουρκικής κυβέρνησης το 2015, σε συμφωνία με την Ευρωπαϊκή Επιτροπή», αναφέρει μια επιστολή του 2022 που ελήφθη από το Lighthouse Reports.
Μια εσωτερική έκθεση της Επιτροπής περιγράφει τον τρόπο με τον οποίο η ΕΕ βοήθησε τη χρηματοδότηση των εργασιών για τη μετατροπή αυτών των κέντρων σε εγκαταστάσεις που μοιάζουν με φυλακές, αποτρέποντας όσους βρίσκονται μέσα να διαφύγουν.
Φυλακισμένοι
Η Τουρκία διαθέτει τώρα 32 κέντρα απομάκρυνσης με χωρητικότητα σχεδόν 20.000, σύμφωνα με τον Τούρκο υπουργό Εσωτερικών Αλί Γερλίκαγια. Ένας διπλωμάτης της ΕΕ, στον οποίο δόθηκε ανωνυμία για να συζητήσει ευαίσθητα θέματα, είπε ότι το μπλοκ έχει υποστηρίξει οικονομικά 30 κέντρα απομάκρυνσης — χρηματοδοτώντας την κατασκευή ή την ανακαίνισή τους ή τον εξοπλισμό, το προσωπικό και τη διαχείριση τους. Τα έγγραφα δείχνουν ότι τα χρήματα της ΕΕ δαπανήθηκαν για τα πάντα, από βρεφικά ρούχα μέχρι συρματοπλέγματα, με τη συνολική χρηματοδότηση των κέντρων να φτάνει σχεδόν τα 213 εκατομμύρια ευρώ.
Συνολικά, οι φορολογούμενοι της ΕΕ βοήθησαν στη χρηματοδότηση της κατασκευής 14 στρατοπέδων απομάκρυνσης — εκ των οποίων τα οκτώ έχουν ολοκληρωθεί — στην ανακαίνιση και συντήρηση άλλων 11 χώρων και στη διαχείριση κέντρων γενικότερα, σύμφωνα με τον εκπρόσωπο της Επιτροπής.
Η Επιτροπή υποστηρίζει ότι τα κέντρα απομάκρυνσης είναι απαραίτητα για τη διαχείριση της μετανάστευσης και ότι η ΕΕ χρηματοδοτεί τη βελτίωσή τους. «Η βοήθεια της ΕΕ στα κέντρα απομάκρυνσης έχει βοηθήσει σημαντικά τις προσπάθειες των τουρκικών αρχών να βελτιώσουν τις φυσικές και υλικές συνθήκες στα κέντρα», είπε ο εκπρόσωπος. Οι συνθήκες στα κέντρα, ωστόσο, απέχουν πολύ από το να είναι σύμφωνες με τα πρότυπα της Ε.Ε.
Εκπρόσωπος της Κομισιόν από την πλευρά του είπε ότι «δεν υπάρχουν αναφορές που να υποδηλώνουν ότι ο χρηματοδοτούμενος από την ΕΕ εξοπλισμός, όπως οχήματα και συστήματα πληροφορικής, χρησιμοποιούνται για άλλους σκοπούς εκτός από αυτούς που προορίζονται για… τυχόν ισχυρισμοί θα διερευνηθούν εάν προσκομιστούν αποδεικτικά στοιχεία». Η διεύθυνση διαχείρισης μετανάστευσης της Τουρκίας είπε ότι τα εν λόγω οχήματα ήταν μέρος ενός έργου της ΕΕ από το 2015 που «έχει λήξει».
Επίσης, πολλοί κρατούμενοι διηγήθηκαν σοβαρές κακοποιήσεις. Από τα 37 άτομα που ερωτήθηκαν, τα 30 ανέφεραν ότι βίωσαν ή έγιναν μάρτυρες ξυλοδαρμού. Η κακομεταχείριση εντός κέντρων που χρηματοδοτούνται από την ΕΕ έχει τεκμηριωθεί εκτενώς από την τουρκική επιθεώρηση ανθρωπίνων δικαιωμάτων TIHEK, τουρκικές ΜΚΟ και δικηγόρους που εκπροσωπούν κρατούμενους, με ορισμένα περιστατικά να καταλήγουν στα δικαστήρια. Μια υπόθεση που βρίσκεται επί του παρόντος στη δίκη ισχυρίζεται ότι φρουροί στο κέντρο της Σμύρνης ξυλοκόπησαν κρατούμενους το 2021. Κάμερες ασφαλείας κατέγραψαν το περιστατικό.
Οι απελάσεις
Παράλληλα, πολλοί Σύροι αναφέρουν ότι εξαναγκάστηκαν να υπογράψουν έγγραφα που αναφέρουν ότι επιστρέφουν οικειοθελώς. Το 2022, το Ευρωπαϊκό Δικαστήριο Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων έκρινε την Τουρκία ένοχη για πολλές παραβιάσεις στην υπόθεση ενός Σύρου που αναγκάστηκε να υπογράψει ένα έντυπο οικειοθελούς επιστροφής και απελάθηκε το 2018. Εικοσιπέντε από τους 37 πρώην κρατούμενους που ερωτήθηκαν ανέφεραν ότι δέχθηκαν πιέσεις να υπογράψουν τέτοια έντυπα ή ότι είχαν υπογράψει έντυπα για λογαριασμό τους.
Τον Αύγουστο, ο υπουργός Εσωτερικών Αλί Γερλίκαγια καυχήθηκε ότι οι απελάσεις «παράτυπων μεταναστών» – μια κατηγορία που περιλαμβάνει Αφγανούς και ορισμένους Σύρους – αυξήθηκαν κατά 20%, φτάνοντας τις 160.000 τους τελευταίους 14 μήνες. «Πρόκειται για το μεγαλύτερο ποσοστό απέλασης της Τουρκίας όλων των εποχών», είπε . «Ως Τουρκία, έχουμε απελάσει περισσότερο από όλες τις χώρες της Ευρωπαϊκής Ένωσης».
Το προηγούμενο έτος, οι «εθελούσιες» επιστροφές Σύριων είχαν αυξηθεί κατά 113%, είπε ο Yerlikaya. Η τουρκική διεύθυνση διαχείρισης μετανάστευσης δήλωσε ότι από το 2016 έως τις 19 Σεπτεμβρίου φέτος, περισσότεροι από 715.000 Σύροι επέστρεψαν «εθελοντικά, με ασφάλεια και αξιοπρέπεια».
Σύμφωνα με την τουρκική νομοθεσία, μια γνήσια οικειοθελής επιστροφή περιλαμβάνει πολλαπλά γραφειοκρατικά βήματα. Ωστόσο, δύο Σύροι αξιωματούχοι των συνόρων είπαν ότι τους ζητήθηκε να μην καταγράφουν στατιστικά στοιχεία σχετικά με τις απελάσεις, αλλά ότι συλλέχθηκαν ορισμένα δεδομένα.
Η έκθεση της Επιτροπής για το 2022 για την Τουρκία σημειώνει ότι 503.000 Σύροι «επαναπατρίστηκαν οικειοθελώς» μέχρι εκείνο το έτος, αλλά ότι η Ύπατη Αρμοστεία του ΟΗΕ για τους Πρόσφυγες παρακολουθούσε μόνο «περίπου 125.000» από αυτούς. Η ίδια η Ύπατη Αρμοστεία των Ηνωμένων Εθνών για τους Πρόσφυγες δηλώνει ότι έχει επαληθεύσει 186.400 εθελοντικές επιστροφές μεταξύ του 2016 και του Ιουνίου του τρέχοντος έτους· το α’ εξάμηνο του 2024, έχει παρακολουθήσει λιγότερες από 10.000.
Κλείνοντας το μάτι
Ενώ η ΕΕ λέει ότι έχει ελάχιστο έλεγχο σε ό,τι γίνεται στην Τουρκία, ενδείξεις ανάμειξής της διακρίνονται σε όλη την υποδομή που χρησιμοποιείται για κρατήσεις και απελάσεις.
Τούρκος δημόσιος υπάλληλος αποκάλυψε ότι στο ανατολικό κέντρο απέλασης όπου εργαζόταν μέχρι πρόσφατα, αρκετοί υπάλληλοι — ένας μηχανικός τροφίμων, ένας οδηγός, μεταφραστές και άλλοι — πληρώνουν τους μισθούς τους μέσω έργων της ΕΕ. Οι κάμερες ασφαλείας, οι ανακαινίσεις και οι επισκευές χρηματοδοτούνται επίσης από την ΕΕ.
Η σημαία του μπλοκ είναι «παντού, σε όλο τον εξοπλισμό, στα τραπέζια, τις καρέκλες και τα κρεβάτια», πρόσθεσε. «Ένα από τα λογότυπα, για παράδειγμα, είναι ένα μικρό αυτοκόλλητο σε ένα τραπέζι που γράφει: «Αυτός ο πίνακας χρηματοδοτείται κατά 85% από την ΕΕ και κατά 15% από τον [τουρκικό] προϋπολογισμό».
Η Ευρωπαϊκή Επιτροπή είπε στο Lighthouse Reports ότι η στήριξη της ΕΕ για τη «διαχείριση της μετανάστευσης» της Τουρκίας – έργα όπως τα κέντρα απομάκρυνσης – ανήλθε σε περισσότερα από 276 εκατομμύρια ευρώ μεταξύ 2014 και 2020 και άλλα 30 εκατομμύρια ευρώ έκτοτε, προσθέτοντας ότι τα κονδύλια για τις συνοριακές υποδομές ανήλθαν σε περισσότερα άνω των 609 εκατομμυρίων ευρώ από το 2014.
Τα έγγραφα δείχνουν ότι δαπανήθηκαν πάνω από 150 εκατ. ευρώ για τέτοια έργα πριν από το 2014. Συνολικά, αυτό είναι κοντά στο 1 δισ. ευρώ.
Τον περαμσένο Φεβρουάριο, οι ηγέτες της ΕΕ ενέκριναν επιπλέον 64,6 δισ ευρώ του προϋπολογισμού του μπλοκ, εκ των οποίων τα 2 δισ. ευρώ θα δαπανηθούν για βοήθεια για τους Σύρους πρόσφυγες καθώς και για προσπάθειες «για την ενίσχυση της διαχείρισης των συνόρων» στην Τουρκία, σύμφωνα με στον εκπρόσωπο της Επιτροπής Balazs Ujvari.
Ωστόσο, μέχρι στιγμής, οι Βρυξέλλες έχουν δείξει ελάχιστο ενδιαφέρον να αναζητήσουν πού πανε αυτά τα χρήματα.
Οι συνθήκες εντός των κέντρων που χρηματοδοτούνται από την ΕΕ και οι αναγκαστικές απελάσεις έχουν τεκμηριωθεί εκτενώς και ο πρώην αξιωματούχος της Κομισιόν είπε ότι αυτά τα ζητήματα συζητούνταν «συνεχώς» στο εσωτερικό.
«Αυτές οι ανησυχίες για τα ανθρώπινα δικαιώματα, οι πολιτικές απώθησης, οι πολιτικές επιστροφής, ήταν κοινές ανησυχίες σε όλη την περίοδο που είχα να κάνω με την Τουρκία», είπε ο αξιωματούχος, στον οποίο δόθηκε η ανωνυμία για να μιλήσει ανοιχτά για τις εσωτερικές συνομιλίες που γίνονται.
Οι ετήσιες εκθέσεις της Επιτροπής για την Τουρκία σημείωσαν αναφορές για αναγκαστικές απελάσεις ήδη από το 2015. Η έκθεσή της για το 2023 αναγνωρίζει «επαναλαμβανόμενες καταγγελίες για παραβιάσεις των ανθρωπίνων δικαιωμάτων στον τομέα της μετανάστευσης, ιδιαίτερα σε κέντρα απομάκρυνσης». Το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο εξέφρασε ανησυχίες σχετικά με τις απελάσεις ήδη από το 2019. Μια έκθεση της Επιτροπής του 2021 για τη βοήθεια της ΕΕ για τους πρόσφυγες ανέφερε παρόμοιες «ανησυχίες για αναγκαστικές επιστροφές». Οι ΜΚΟ αναφέρουν ότι έχουν θίξει επανειλημμένα το θέμα στα ανώτερα στελέχη της Επιτροπής.
Η αύξηση των επιστροφών στη Συρία «ανησυχεί» οργανισμούς όπως οι Γιατροί Χωρίς Σύνορα, δεδομένης της έλλειψης υποδομής για την υποστήριξη των εκτοπισμένων, δήλωσε ο Emmanuel Massart, συντονιστής του ιατρικού μη κερδοσκοπικού οργανισμού στη βορειοδυτική Συρία.
Το τοπικό σύστημα υγειονομικής περίθαλψης βρίσκεται σε «συνεχή κατάρρευση», είπε. «Επομένως, αν προσθέσετε περισσότερα άτομα, θα είναι ακόμη πιο δύσκολο να το διαχειριστείτε – επιπλέον του γεγονότος ότι η ασφάλειά τους δεν είναι καθόλου εξασφαλισμένη».
Ούτε υπάρχει υποστήριξη για να βοηθηθούν οι παλιννοστούντες να βρουν στέγη και τροφή. Οι περισσότεροι εκτοπισμένοι ζουν σε ανεπίσημους καταυλισμούς, όπου η πρόσβαση σε νερό και μπάνια είναι σπάνια.
«Είδαμε πριν από λίγους μήνες ότι υπήρξαν ορισμένα κρούσματα χολέρας, κάτι που είναι ένα μεγάλο, μεγάλο σημάδι για την έλλειψη εγκαταστάσεων υγιεινής», είπε ο Massart. Επιπλέον, «πολλοί ασθενείς στα στρατόπεδα … δεν μπορούν να έχουν πρόσβαση στην κανονική τους φαρμακευτική αγωγή. Έτσι η κατάστασή τους γίνεται πολύ, πολύ σοβαρή και καταλήγουν να είναι επείγοντα ιατρικά περιστατικά».
Η απάντηση της Κομισιόν για το δημοσίευμα του Politico
H Κομισιόν απαντώντας σε όλα όσα γράφονται στο Politico ανέφερε ότι η Τουρκία είναι ένας βασικός εταίρος και υποψήφια χώρα για ένταξη στην ευρωπαϊκή οικογένεια. Πρόσθεσε ότι τα πρότυπα της ΕΕ και τα θεμελιώδη δικαιώματα πρέπει να γίνονται σεβαστά.
Η Τουρκία πρέπει να διερευνήσει τις κατηγορίες, καταλήγει.
