Της Εύας Κοραή(*)
Το παρακάτω κείμενο παρατίθεται ως απόπειρα ιστορικής και σχεδιαστικής πλαισίωσης για το τι συμβαίνει στον Δημόσιο Κήπο Λεμεσού, κυρίως ως απάντηση σε αυτό που υπονοείται από το Δήμο πως οι υπέρμαχοι του περιβάλλοντος είναι απλά οπισθοδρομικοί που δεν μπορούν να αφήσουν την «πρόοδο» να ανθίσει. Για τους γνώστες όμως, το design δεν αποτελεί απλά θέμα γούστου αλλά έχει υπόσταση, οι σωστές εφαρμογές του λαμβάνουν υπόψη το περιβάλλον, τον τρόπο παραγωγής του ίδιου του προϊόντος και τη ψυχική υγεία του ατόμου, μέσα από τα παθήματα και τα μαθήματα της ίδιας της ιστορίας του.
Παραθέτω λοιπόν πιο κάτω, ένα σύντομο ιστορικό προβληματισμών που απασχόλησαν τους σχεδιαστές για περισσότερο από ενάμισι αιώνα:
To 1851, στην έκθεση του Crystal Palace στο Λονδίνο, ανάμεσα σε τεράστια, αμφιλεγόμενης ποιότητας βιομηχανικά προϊόντα, οι σχεδιαστές στέκονται αμήχανα αντιμέτωποι με το τι μπορεί να παραχθεί από τη βιομηχανία όταν ρέει το χρήμα. Ανησυχούν για την ποσότητα και την ποιότητα της ανεξέλεγκτης παραγωγής, την ακαλαισθησία και τη μεγαλομανία που μπορεί να κυριεύσει τα πάντα. Τα συμφέροντα του εργάτη, του χρήστη, του φυσικού περιβάλλοντος…
Στη συνέχεια, ο William Morris σοκαρισμένος από την αισθητική και κατασκευαστική κατάντια στην οποία η Βιομηχανική Επανάσταση έφερε την κοινωνία, δημιουργεί το κίνημα Arts and Crafts το οποίο διακηρύττει την επιστροφή στη φύση και την ψηλή ποιότητα κατασκευής. Κάπως έτσι η Ευρώπη ξεκίνησε να διαπραγματεύεται θέματα μόλυνσης του περιβάλλοντος και να συζητά για την υγεία των εμπλεκομένων στη βιομηχανική παραγωγή. Ταυτόχρονα στην Αμερική, με την ανέγερση των πρώτων πύργων κάπου στο 1880, συντάσσονται πολιτικές που προστατεύουν τους πολίτες από την ανεξέλεγκτη δόμηση. Πιο γνωστή ίσως η μεταγενέστερη πολιτική του «Right to Light», με την οποία ο κάθε άνθρωπος έχει το δικαίωμα πρόσβασης σε φυσικό φως. Κάποιοι μιλούν επίσης και για την ανθρώπινη ανάγκη του να διακρίνει κάποιος τον ορίζοντα για να αισθάνεται την πραγματική, μικρή, του θέση στη γη.
Στο τέλος του 19ου αιώνα επίσης στο Λονδίνο, ξεκινά η συζήτηση περί ηθικής του design και γίνονται απόπειρες για παραγωγή με σεβασμό στο περιβάλλον, για νέα προϊόντα με έγνοια για τις συνθήκες εργασίας του εργάτη αλλά και ευθύνη για την αισθητική ποιότητα του παραγόμενου προϊόντος. Ξεκινούν τα πρώτα επιστημονικά περιοδικά που μελετούσαν το τι είναι «ωραίο».
To 1910 o Adolf Loos μιλά για την ανάγκη του ρηχού ανθρώπου να κατέχει υπερπολυτελή προϊόντα.
Ακολούθησαν μικρά και μεγάλα κινήματα design που ουσιαστικά διαπραγματεύονταν τη σχέση του δέκτη με το σχεδιασμένο προϊόν και τη φύση. Κάποια υποστήριζαν την πολυτέλεια και άλλα τη λιτότητα. Τα μεγαλομανή κινήματα όπως το Art Deco εκφράζονται πιο έντονα σε εμπόλεμες περιόδους, αλλά και μετά από οικονομικές κρίσεις. Κατά τη διάρκεια δύσκολων καταστάσεων, οι κοινωνίες που δεν έχουν επηρεαστεί έχουν την τάση να ζουν με πολυτέλεια – πιθανό για να νιώθουν πως δεν έχουν στερηθεί. Μετά το τέλος του δεύτερου παγκόσμιου πολέμου ο σχεδιασμός στρέφεται στη σχεδιαστική απλότητα (Μοντερνισμός) και την προσπάθεια για ανοικοδόμηση του αστικού αλλά και φυσικού τοπίου που καταστράφηκε. Οι εκπρόσωποι του Μοντερνισμού μιλούν για πρώτη φορά για την ένταξη τού φυσικού περιβάλλοντος στην αρχιτεκτονική ενός κτιρίου ως αναπόσπαστου μέρους της ανθρώπινης ύπαρξης.
Η ανάγκη για αφθονία και πολυτέλεια σε συνδυασμό με την Ψηφιακή Επανάσταση που ακολούθησε δεν ήταν δυνατό να αφήσουν τον άνθρωπο να ζει με σεβασμό στο περιβάλλον. Αυτή ήταν άλλη μια στιγμή διδαχής για τους σχεδιαστές.
Γύρω στο 2009, ο Jonathan Ive, ο σχεδιαστής που διαμόρφωσε το design και κατά συνέπεια την δημοτικότητα των προϊόντων της Apple, μιλά για ένα νέο φαινόμενο που εμφανίζεται κυρίως στους νέους σχεδιαστές που μεγάλωσαν σε αστικά περιβάλλοντα και πίσω από τις οθόνες των υπολογιστών. Σχεδιάζουν αγνοώντας τις φυσικές δυνατότητες των υλικών, την ύλη, την υφή, την τελική χρήση τους. Σχεδιάζουν προϊόντα βγαλμένα από την αισθητική τού video game, φτιάχνουν μορφές που κερδίζουν εύκολα το μάτι, αλλά δεν μπορούν να πραγματοποιηθούν, ορμώμενοι από τα δικά τους παιδικά ερεθίσματα.
Το 2019, ο Mike Monteiro μιλά για την ανάγκη εφαρμογής ηθικού κώδικα που θα αποτρέπει όλους τους σχεδιαστές από το να προωθούν designs τα οποία έχει αποδειχθεί πως έχουν αρνητικές επιπτώσεις στον ψυχισμό τού ατόμου το ψηφιακό και το φυσικό περιβάλλον.
Toν Οκτώβριο του 2022 στο Dutch Design Week στο Eindhoven, η ομάδα αρχιτεκτόνων και σχεδιαστών “Superuse” εφαρμόζει επιτυχώς τις πολυσυζητημένες αρχές της κυκλικής οικονομίας παρουσιάζοντας δημοφιλέστατους παιδότοπους από έλικες και άλλα δομικά στοιχεία από αιολικές τουρμπίνες. Πληρούν κι αυτοί «όλα τα πρότυπα ασφαλείας παιγνιδιών» αλλά δεν δημιουργούν περιττό περιβαλλοντικό αποτύπωμα. (Παρεμπιπτόντως εντελώς επιλεκτικά οι δικοί μας επαΐοντες ασπάζονται τις ευρωπαϊκές Οδηγίες. Κρατούν σαν σημαία την ευρωπαϊκή Οδηγία για την ασφάλεια των παιγνιδιών, αλλά την ευρωπαϊκή Οδηγία για το τι είναι «Theme Park» επιλέγουν να το προσπεράσουν!)
Σήμερα, περισσότερο από ποτέ, διαφαίνεται η ανάγκη για σχεδιασμό που να δίνει διαφορετικές επιλογές στον πολίτη εξυπηρετώντας τις πολυπολιτισμικές μας κοινωνίες. H συζήτηση πια περιστρέφεται γύρω από τον συμπεριληπτικό σχεδιασμό και η ψυχολογία μιλά για την ανάγκη του ανθρώπου να έχει επαφή με τη φύση, ακόμα και μέσα στο αστικό περιβάλλον. Στη Λεμεσό, η θάλασσα της ακτής Ολυμπίων δεν μυρίζει ιώδιο αλλά καυσαέριο, δεν ακούει κανείς το κύμα αλλά τα περαστικά αυτοκίνητα. Δεν υπάρχει εναλλακτικός ασφαλής τρόπος μετακίνησης εκτός από το αυτοκίνητο και οι πολίτες της πολύβουης πόλης είναι ευέξαπτοι, διακατέχονται από νεύρα κι έλλειψη υπομονής. Ο Δήμος λέει πως ετοιμάζεται για «Κλιματικά Ουδέτερη κι Έξυπνη Λεμεσό» αδυνατώντας ταυτόχρονα να αντιληφθεί, πόσο μάλλον να εφαρμόσει αυτά για τα οποία συμβουλεύουν οι ειδικοί.
Παλιά πίστευα πως το μεγάλο μειονέκτημα του επαγγέλματος μας είναι το ότι μπορεί ο καθένας να απαξιώσει τους επαγγελματίες σχεδιαστές με ένα απλό: «εμένα αρέσκει μου». Πιο πρόσφατα, όμως, με την εμπειρία του Κορωνοϊού έγινε αντιληπτό πως στα μάτια της αδαούς αυθεντίας ακόμα και οι επιστήμονες απαξιώθηκαν αδυνατώντας να βρουν το δίκιο τους για το τι συνέβαινε. Δεν με εκπλήσσει λοιπόν το ότι κάποιοι αντιλαμβάνονται τον εαυτό τους ως την εμπροσθοφυλακή που παλεύει για το νέο και το σύγχρονο, απέναντι στους οπισθοδρομικούς που θέλουν «μόνο κούνιες, επειδή πάνω σε τζείνες επαίζαν »…
Μιλούμε όμως και γράφουμε. Πιθανό να μην μπορούμε να ανατρέψουμε τα ήδη τετελεσμένα, αλλά θα έχουμε ήσυχη τη συνείδηση μας όπως ο αρχιτέκτονας Σταύρος Οικονόμου που μιλούσε από το 1970 για την ανεξέλεγκτη αστική μας δόμηση και για το πού αυτή οδηγούσε.
Υπάρχουν πάντα οι άνθρωποι που μελετούν την ιστορία, την επιστήμη και τις τάσεις. Κάποιοι designers μπορούν ακόμα και να προβλέψουν την τροπή που θα πάρουν οι εταιρίες ως προς τον σχεδιασμό των προϊόντων τους. Είναι σε θέση να συμβουλέψουν, να προνοήσουν και να προλάβουν λάθη πριν αυτά εκτελεστούν. Δεν εισακούονται όμως. Στην επιτροπή Εσωτερικών της Βουλής όπου συζητήθηκε το θέμα του Δημόσιου Κήπου, ισοπεδώθηκε η επιστημονική πτυχή που παρουσιάσαμε μέσα από ένα απλό: «Είσαστε προνομιούχοι πολίτες της Λεμεσού, δεν έχετε κανένα οικονομικό πρόβλημα κι ενδεχομένως το προνόμιο σας να μη σας αφήνει να αντιληφθείτε την ανάγκη του φτωχού ανθρώπου να πάρει το παιδί του κάπου αξιόλογα».
O παιδότοπος, λοιπόν, φαίνεται ότι θα ολοκληρωθεί και πιθανότατα θα είναι δημοφιλής, αφού πληροί όλα τα κριτήρια για το τι η μάζα θεωρεί ωραίο. Δεν θα είναι όμως υγιής τόπος κοινωνικής συναναστροφής… Τα παιδιά θα βρίσκονται σε διαρκή εγρήγορση σε ένα αστικό τοπίο διαρκούς διέγερσης ενώ ο Δημόσιος Κήπος έπαιζε και θα μπορούσε να συνεχίσει να παίζει τον χρησιμότατο ρόλο περιβάλλοντος «παθητικής αναψυχής». Ενδεχομένως ο παιδότοπος θα μπορούσε να ταιριάξει απόλυτα κάπου αλλού, αλλά αποφασίστηκε η χωροθέτησή του σε ένα κήπο 100 και πλέον χρόνων! Αυτό που θα γίνει θα είναι απλή τοποθέτηση νέων αντικειμένων, σκέτη διακόσμηση και δεν θα αποτελεί μέρος ολοκληρωμένης, εφαρμοσμένης διαδικασίας σχεδιασμού υπό μορφή Master Plan.
Κλείνοντας, το μόνο που κρατώ είναι πως ακόμα δεν έχω δει εμπεριστατωμένη άποψη από ειδικό υπέρ της προγραμματισμένης «αναβάθμισης» του Δημόσιου Κήπου. Ακούω μόνο ισοπεδωτικά λόγια, βλέπω αγωνιώδεις νομικίστικες εξηγήσεις και ασύλληπτες ταχύτητες ολοκλήρωσης του έργου. Βλέπω χειριστικές τάσεις από άτομα με εξουσία και είμαι μάρτυρας της εκκωφαντικής σιωπής των Δημοτικών Συμβούλων στις ερωτήσεις που εγείρουμε ως ακτιβιστές. Ακούω να μας αποδίδονται λαϊκίστικα κίνητρα και βλέπω τάσεις καθολικής απόρριψης της άποψης των αρχιτεκτόνων, των σχεδιαστών και των περιβαλλοντιστών. Πάνω από όλα δεν είδαμε ακόμα ολοκληρωμένο σχέδιο για τον Δημόσιο Κήπο και δεν ξέρουμε αν υπάρχει…
Ανήσυχοι παρακολουθούμε αμήχανα τα τεκταινόμενα, όπως ακριβώς στο Crystal Palace το 1851. Σαν να μην πέρασε ούτε μια μέρα, τα πιο πάνω ιστορικά γεγονότα είναι για κάποιους… ορνιθοσκαλίσματα!
(*)Εύα Κοραή,
Επίκουρη Καθηγήτρια
Σχεδιάστρια Επίπλων, Προϊόντων και Παιγνιδιών / Σκηνογράφος
Σχολή Καλών κι Εφαρμοσμένων Τεχνών
Τμήμα Πολυμέσων και Γραφικών Τεχνών
Τεχνολογικό Πανεπιστήμιο Κύπρου
Πηγές άρθρου:
Monteiro M, Ruined by Design: How Designers Destroyed the World, and What We Can Do to Fix It, Mule Books, 2019.
Gombrich EH, The Story of Art, Phaidon Press, 2007.
Mc Dermott C, 20th Century Design, Carlton Books, 1998.
Superuse Studios, Blade Made Playgrounds, 2021.
Retrieved: https://www.superuse-studios.com/projectplus/blade-made/
Hustwit G, Objectified, 2009. (Documentary)
Retrieved: https://www.hustwit.com/objectified
UK Law Commision
https://www.lawcom.gov.uk/project/rights-to-light/
Ερμηνεία ορισμών για τις κατηγορίες έργων που εμπίπτουν στα Παραρτήματα Ι και ΙΙ της Οδηγίας για την Εκτίμηση Επιπτώσεων στο Περιβάλλον (EIA Directive)
https://data.europa.eu/doi/10.2779/5854181
Oδηγια 2009/48/εκ του ευρωπαϊκού Kοινοβουλίου και του Συμβουλίου της 18ης Ιουνίου 2009 σχετικά με την ασφάλεια των παιχνιδιών:
https://single-market-economy.ec.europa.eu/sectors/toys/toy-safety_en
Προτεινόμενος Κώδικας Ηθικής για Σχεδιαστές
https://deardesignstudent.com/a-designers-code-of-ethics-f4a88aca9e95
